Na vier jaar correspondentschap geniet deze site van haar ouwe dag en is in ruste. Voor verse verhalen in mijn nieuwe leven als reizend correspondent door de voormalige Sovjet-Unie: florisakkerman.com.

Tanja voelt zich illegaal in eigen land

Het is een veelvuldig gespreksonderwerp in mijn Russische vriendenkring. Elke burger in Rusland moet zich registreren op zijn adres. Dat mijn vrienden hierover de laatste tijd vaak praten, komt omdat een wet in de maak is die hogere boetes oplegt voor mensen die niet staan geregistreerd.
Dat laatste is een probleem. Huren is de meest voorkomende manier van wonen in bijvoorbeeld Moskou. Het lot van de huurder ligt in handen van de huiseigenaar. Dat raakt bijvoorbeeld vriendin en juriste Tanja (28). Ze huurt met haar man en hun een-jarig dochtertje een flat buiten het centrum van Moskou. De eigenaar van hun woning weigert Tanja en haar dochter te registreren. Want dat kost tijd, zegt Tanja. De verhuurder moet dan naar het politiebureau. Dat is niet zijn enige bezwaar, gaat Tanja verder. De eigenaar moet belasting betalen over de verhuur.

Wie niet staat geregistreerd, kan rekenen op een flinke straf. In de nieuwe wet, het Russische parlement heeft haar in een eerste lezing goedgekeurd, kunnen de boetes oplopen tot 500.000 roebel (ruim 12.100 euro). Op een valse registratie staat een gevangenisstraf van maximaal drie jaar. De wet is bedoeld om Centraal-Aziatische immigranten aan te pakken die vaak met vijftien tot twintig personen in een flat wonen, maar nu is iedereen de dupe. Het verzet komt tot uiting op internet en bij het Kremlin.
Geen registratie maakt het dagelijkse leven voor Tanja en haar dochter lastig. Wie in Rusland naar school wil of naar het ziekenhuis moet, kan dit alleen in de wijk waar hij geregistreerd staat. Tanja en haar dochter kunnen hier niet terecht. Zij staan geregistreerd in de stad Krasnodar, 1.250 kilometer ten zuiden van de Russische hoofdstad. Hier woonde Tanja voordat ze verhuisde naar Moskou.

Constant bekruipt haar een onzeker gevoel. Ze wordt behandeld alsof ze een crimineel is, zegt ze. Ze leeft met de angst dat ze elk moment in de problemen kan komen als ze wordt aangehouden of een agent op de deur klopt voor inspectie. Ze loopt illegaal rond, terwijl ze via haar werk belasting betaalt en Russisch burger is. De overheid wil controle hebben over het doen en laten van zijn onderdanen, meent Tanja. Zelf zal ze er proberen onderuit te komen door een agent geld toe te stoppen als hij naar haar registratie vraagt.
Meer ligt niet in haar mogelijkheden. Het vinden van een huisbaas die zorgt voor een registratie is een moeilijke klus. Vaak zijn deze flats ook duurder. Terug naar Krasnodar kan niet. Daar heeft Tanja geen werk. Ze overweegt te vertrekken naar het buitenland. Zo verjaagt de Russische staat zijn eigen burgers.

Dag Rusland: een leven zonder stilettohakken

Buiten danst de sneeuw van links naar rechts, van omhoog naar omlaag in het licht van de Moskouse straatlantaarns. Ik verheug me nu al op het langlaufen over de bevroren Moskva. Langs ijsvissers in hun koepeltentjes stil zittend alsof ze zelf bevroren zijn, de kerk met de gouden koepels als uien glinsterend in de zon. En dan plots verschijnt er een man slechts gehuld in een korte broek en op blote voeten hardlopend over de bevroren rivier.

Zo kan ik nog wel tientallen regels vullen over Rusland, waar mijn hart van gloeit. En toch, toch is het tijd om te vertrekken. Vanaf 15 april zet ik de terugreis naar Nederland in. Na een verblijf van bijna vier jaar. Toen arriveerde ik op vliegveld Moskou Domodedovo met slechts een rugzak en twee opdrachtgevers. De bedoeling is niet om direct naar Nederland te gaan, maar via een omweg. Om in het vliegtuig te stappen en drie uur later op Schiphol te staan is een te grote schok. De overgang van Russische vrouwen met benen als stelten met daaronder stilettohakken tegenover de Nederlandse dames met hun platte schoenen heeft tijd nodig.
Rusland voelt als thuis en Moskou als een warme bontjas. Als ik terugkeerde na een bliksembezoek aan Nederland en ik vloog boven Russisch grondgebied werd ik warm van binnen. In Moskou kan ik in het weekend niet uitslapen. Zodra ik wakker ben, voel ik de drang om naar buiten te gaan. Deze miljoenenstad ontdekken. Espresso drinken in een van de talloze cafés, slenteren door een wijk waar een jaar geleden niets te doen was en er zich nu van alles ontwikkelt: ateliers, tentoonstellingen en restaurants. Op weg naar een nieuw protest, waarin Ruslands leiders de volle laag krijgen en jonge soldaten toekijken. Ik krijg er ladingen energie van.

Rusland heeft mij alles gegeven waar ik van droomde als journalist. De lieve, gastvrije Russen die ik heb ontmoet door het hele land. Ik zou nu zo bij hen kunnen aankloppen en ze zullen me ontvangen als hun verloren zoon met drank en eten. Op bezoek geweest bij Ruslands leiders: Poetins huis buiten Moskou en de gouden Aleksandrzaal van Medvedevs Kremlin. Ik trok naar broeierig Dagestan met drie aanslagen in een nacht in de stad, Machatsjkala, waar ik toen sliep. Skiede op de toppen van de Kaukasus. Zag dat medewerkers van stembureaus kleine cadeaus gaven met het logo van Poetins partij erop aan mensen die nog moesten stemmen. De protesten die volgden met de opkomst van de mondige middenklasse. Ongekend in Poetins Rusland.
Ik bouwde met trots mijn winkel op. Reportages, analyses en interviews geschreven voor opdrachtgevers die niet misstaan. Het betekent keihard werken, 24x7, schrijven, Facebook, passie, ondernemen, doorzetten, onderscheiden, inzet, bloggen, fotograferen, nieuwsgierigheid, Twitter, altijd in voor een verhaal, een portie geluk, scherp blijven en ernaar leven als een topsporter. En dan volgt daarom meteen een onthulling: in vier jaar Rusland ben ik nog nooit dronken geweest. Dat voor een journalist.

Het kan dus slagen als freelance journalist in de voor media slechte tijden met ontslagen, bezuinigingen, geklaag van collega's, ander doemdenken en de lancering van nieuwe projecten (zie hier en hier) in de hoop het tij te kunnen keren. Mijn vertrek heeft werkelijk niets te maken met te weinig inkomsten of een gebrek aan opdrachten, maar met het streven naar nieuwe dromen. Dat je als freelancer gratis werk moet leveren, zoals de discussie nu is, geloof ik niet. Ook niet als starter. Alsof de beginnende bakker gratis brood uitdeelt. Dan kan hij de tent sluiten. Het argument dat een opdracht bij een bekend medium weliswaar gratis is, maar goed voor je bekendheid, is flauwekul. Daar was ik in het begin als groentje nog gevoelig voor, maar het heeft me nog nooit wat opgeleverd. Liever ging ik zelf achter betalende opdrachtgevers aan. Met mijn blog, artikelen en enthousiasme als visitekaartje.
Zonder geld geen nieuws uit Rusland. Het is niet meer de supermacht van weleer, maar nog altijd een land om rekening mee te houden. Kijk alleen al maar naar de afgelopen dagen: de Russische spaarcenten en witwaspraktijken op Cyprus, invallen bij ngo's, de dood (moord, zelfmoord?) van de ooit invloedrijke oligarch Boris Berezovski en de niet-arrestatie van zijn rivaal Roman Abramovitsj. Een land dat hoort tot een van de grootste handelspartners van Nederland en samen delen ze een geschiedenis. Zie ook het huidige Nederland-Ruslandjaar. Een land dat zit bij de Raad van Europa en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, een Europees huis. Dan zijn er nog de talloze persoonlijke verhalen. Elke Rus heeft een bewogen geschiedenis: Stalin, WOII, het communisme, de val van de Sovjet-Unie, de turbulente jaren negentig en Poetins Rusland. Dit moet verteld worden. Zeker nu de traditionele media hun vaste correspondenten terugtrekken, moeten de freelancers dit gat vullen.

Rusland is nog niet van mij af. Mijn plan is om onder andere verder te gaan als reizend correspondent voormalige Sovjet-Unie, met standplaats Amsterdam. Het zal in Nederland wennen zijn zonder vrouwen met benen als stelten met daaronder stilettohakken.
See you on the road.
PS. Tot op het laatst zal ik op mijn blog schrijven.

Viktor Jerofejev: ‘Ik sta symbool voor de Europese waarden'

Schrijver Viktor Jerofejev is te gast op het filmfestival Movies that Matters dat vandaag begint. Jerofejev is te zien in de documentaire Russian Libertine, waarin hij zijn kijk geeft op het huidige Rusland.

Hij voelt de hete adem in zijn nek van extremistische groeperingen in Rusland. Schrijver Viktor Jerofejev, de man met het Europese hart, wil door zijn ogen het Rusland van de toekomst laten zien. ,,Er is er een burgeroorlog gaande tegen de mondige samenleving.”

Een toepasselijker locatie voor een schrijver als Viktor Jerofejev (65) bestaat bijna niet. Twee minuten lopen van zijn appartement in de Russische hoofdstad Moskou ligt de beroemde Chamovnikirechtbank. Hier hoorde oligarch Michail Chodorkovski in december 2010 zijn tweede vonnis tegen zich. Hier kregen de drie leden van de vrouwelijke punkband Pussy Riot in 2012 twee jaar strafkamp opgelegd. Binnen kwam de rechter tot een oordeel. Buiten roerde de menigte zich en greep de politie in.

Moskou bevindt zich in het oog van de storm en Jerofejev beziet het van een afstand. Niet alleen de eerder genoemde processen, maar sinds de parlementsverkiezingen van 2011 de eerste protesten onder Ruslands grote baas Vladimir Poetin, het ontstaan van een burgermaatschappij, huiszoekingen en arrestaties. ,,Ik ben geen mensenrechtenacitivist”, laat hij direct weten in zijn woonkamer, terwijl hij ontspannen lichtjes onderuitgezakt zit op een blauwe bank. ,,Ik voel me niet geëngageerd met bijvoorbeeld de positie van de vrouw in de wereld. Ik ben schrijver. Ik neem waar. Rusland heeft intellectuelen, schrijvers. Die laten zien hoe Rusland er bijstaat en hoe het land hoort te zijn. Maar bij de protesten moet je partij kiezen.”

Burgeroorlog

Jerofejev koos voor de oppositie. Pleitend voor democratie in zijn land naar Westers voorbeeld. Nu en als schrijver tijdens de Sovjet-Unie. Hij heeft een woning in Parijs. Niet verwonderlijk, want Jerofejev heeft een Europees hart. Met dank aan zijn vader die als Sovjetdiplomaat de wereld rondreisde, waardoor Jerofejev nooit het communisme heeft gezien als het gedroomde paradijs en openstaat voor andere visies op de wereld. ,,Mijn vader toonde mij andere landen als Nederland en Frankrijk. Landen met verschillende ideeën en kwaliteit van leven. Als Sovjetdiplomaat zocht hij naar compromissen en probeerde de wensen van de ander te begrijpen.”

Zijn boeken en zijn rol in de film Russian Libertine maken van hem niet een directe bedreiging voor het machtige staatsapparaat. Daarvoor speelt hij te veel de rol van observant. Jerofejev vreest niet dat hem hetzelfde te wachten staat als Anna Politkovskaja, Aleksandr Litvinenko en Sergej Magnitski,  de journaliste, de oud-KGB’er en jurist. Allen kwamen ze om na een directe confrontatie met de macht. Ze noemden in het openbaar namen, overtredingen, spitten in geheimen en stuitten op meedogenloze tegenstanders.

Zaken waar Jerofejev zich niet sterk mee bezighoudt. Hij is niet alleen de felle criticus die als het even kan, uithaalt naar Poetin. Hij ziet de gebreken onder diens ,,autoritaire” heerschappij, maar ook de geboekte winst in vergelijking met de gesloten Sovjet-Unie. ,,Er is hier meer vrijheid dan het Westen denkt, maar minder vrijheid dan we willen. Er zijn huiszoekingen, nieuwe wetten die de oppositie belasten en de Pussy Riotzaak. Wat dat betreft is er een burgeroorlog gaande tegen de mondige samenleving. Maar onder Poetin kunnen we andere landen bezoeken. Er is vrije pers, zoals het radiostation Echo Moskvi, de krant Novaja Gazeta en het internetkanaal Dozjd. We kunnen elkaar zien tijdens de protesten en discussiëren over het land.”

Scheidsrechter

Hij koestert zijn rol als vrijdenker. Dit geeft hem de mogelijkheid zijn eigen positie te bepalen. Jerofejev zal zich daarom nooit binden. Ik ben de meest vrije man van Rusland, zegt hij in de eerste scene van Russian Libertine, terwijl hij in zijn eentje rokend over straat loopt. ,,Je zal mij nooit minister van Cultuur zien worden of lid van een politieke partij”, zegt hij thuis op zijn rode schoenen die fel afsteken tegen zijn donkere kleding. ,,Ik ben onafhankelijk.”

Maar kunstenaars met hun vrije gedachten liggen onder vuur in het hedendaagse Rusland. De dreiging voor hen neemt toe vanuit de overheid nu het land onder Poetin meer en meer op de patriottische toer gaat. Na veertien jaar het cultuurprogramma Apokrif op het staatskanaal Koeltoera te hebben gepresenteerd moest Jerofejev daarmee stoppen op last van de overheid. Dat raakte hem in zijn portemonnee. ,,Ik denk anders en kan daarmee mensen beïnvloeden. Ik sta symbool voor de Europese waarden. Mijn dochter zit op een Franse school. Wat ik wil is een normaal land met Europese waarden. Daarom ben ik een gevaar voor de elite, die opereert in haar eigen belang en wil het land niet ontwikkelen.”

Zijn denkwijze staat lijnrecht tegenover een andere reële dreiging, misschien wel gevaarlijker dan de staat: Russische nationalisten en radicale gelovigen. Zij krijgen de ruimte van het Kremlin en werpen zich op als de ware hoeder van het echte Rusland vrij van Westerse invloeden. Ze zien zichzelf als de scheidsrechter die bepaalt wat wel en niet goed is voor hun land. Ze schromen niet om hun tegenstanders in diskrediet te brengen en te beschadigen.

iPads

Jerofejevs De encyclopedie van de Russische ziel zette kwaad bloed bij deze groepen. Het werk bevat volgens hen russofobe elementen. ,,Nationalisten hebben geprobeerd een rechtszaak tegen me aan te spannen. Maar de procureur-generaal zag er niets in. Daarnaast hebben negentien professoren van de Moskouse Staatsuniversiteit een brief geschreven om te voorkomen dat het in de winkel kwam te liggen. Onder hen orthodoxe docenten.”  

Zijn broer Andrej, een bekende curator, zegt in Russian Libertine dat hij en Viktor op een dodenlijst staan. Andrej botste al eens met nationalistische en orthodoxe groeperingen naar aanleiding van een tentoonstelling van hem. ,,Ga maar eens kijken op internet dan kun je de doodsbedreigingen aan mijn adres lezen”, vertelt Viktor rustig.

Vanuit zijn huis ziet hij Moskou veranderen. Meer koffiebars, iPads in de metro en gratis wifi in parken. Op de achtergrond klinkt naast het gefluit van een papegaai uit een kamer de televisie, waar zijn zevenjarige dochter Maja naar zit te kijken. Het is de nieuwe generatie die eraan komt en proeft van het Westen.

Zij zijn de hoop van Jerofejev en deze ontwikkeling wil hij vastleggen. ,,Steeds meer Moskouse jongeren zijn geïnteresseerd in het Westen. In films, in kleding, wat daar gebeurt. Ze vormen een nieuwe generatie. Mijn rol is om hierover te schrijven. Met Russian Libertine wil ik niet alleen mijn vaste lezers laten weten wat in Rusland aan de hand is. Ik kan nu in andere landen op de televisie en in de film vertellen dat buitenlanders Rusland niet alleen moeten associëren met Poetin, het Kremlin en een wreed en autoritair regime. Maar dat met de protestbeweging een burgermaatschapppij groeit, die zelf nadenkt en analyseert. Dat wil ik laten zien via mijn ogen.”

In de Moskouse tijdmachine

Nors zegt de bewaker, terwijl hij nauwelijks opkijkt van zijn papier: ,,Die winkel ken ik niet. Je hebt toestemming nodig om het terrein op te komen." Typische Russische onvriendelijkheid. Met hem valt niet te praten. Ik bel naar de winkel, eentje met kasten, stoelen en tafels uit de jaren zestig en zeventig die ligt op een Moskous fabrieksterrein, waar ze plastic produceren. ,,Ja, je hebt een verklaring nodig", bevestigt een meisjesstem slaperig aan de andere kant van de lijn. ,,Kom maandag maar terug."

Daar moet ik het mee doen. Mijn jacht naar een nieuwe ontdekking lijkt te stranden. Maar dit is Moskou. De stad die nooit slaapt. Met inwoners die barsten van het creatieve talent. Alleen het beste overleeft alle stormen. Een stad, waar elke dag wel een nieuw café, winkel of tentoonstelling opengaat. In een gammele trolleybus, langs de Moskva, rijd ik terug naar metrostation Kievskaja en ga vervolgens met de metro richting Koerskaja. Een dag slenterend door de Moskouse tijdsmachine vol verrassingen staat op het punt te beginnen.

Rond metrostation Kievskaja loop ik langs zwervers met hun zwarte, kapotte kleding aan, hun vettige haren en onverzorgde baarden. Rechtstreeks weggelopen uit de 19e eeuw. Ze hangen en liggen rond de treinstations en op de trappen naar de metrohaltes. Hun lichaamsgeur beneemt elke adem, terwijl ze hun ene hand ophouden voor een roebel en met de andere een fles alcohol aan hun mond zetten. Soms liggen ze languit met bebloede gezichten op de grond. Roerloos, terwijl een andere zwerver zijn maat tevergeefs probeert op te tillen.

Beneden op metrostation Kievskaja is het tijd voor de Sovjet-Unie. Op het perron verwijzen graanafbeeldingen naar de vriendschap tussen de Sovjetrepublieken Rusland en Oekraïne. Ronde, gedrongen, eenzame vrouwen van rond de vijftig gehuld in een dikke bontjas, kort haar en immer chagrijnig kijkend waggelen de metrotrein in. Ze trekken zich niets aan van de veranderende wereld. Hun eerste missie is het zoeken van een zitplaats. Ze eisen die voor zichzelf op, vinden dat ze er, gelet op hun leeftijd en hun zware leven zo zonder man, recht op hebben. Ze aarzelen niet om andere reizigers een duw te geven. Dit is hun metro, lijken ze het uit te schreeuwen.

Moskou wordt er niet fraaier op op het oude fabrieksterrein van Arma, een gasfabriek uit 1865. Zwarte hopen sneeuw liggen langs de gebouwen. Overal zijn de deuren dicht. Bouwwerkzaamheden overstemmen elk geluid. Op deze grijze winterdag geven de fabrieksmuren een nog donkerder kleur. Een lach hier buiten is ver weg.

Een smalle deur omringd met beschilderde bloemen op de muur trekt de nieuwsgierigheid. Ik open de deur, loop een meter naar binnen en sta dan perplex stil van verbazing. Binnen een lange, bruine tafel met een samovar voor thee, manden met brood en karaffen huisgemaakte limonade. Allemaal gratis. Het volgende is dat niet. In een hoek liggen bieten, aardappels en potten jam en honing. In een ijskast staan yoghurt, kaas en kefir. Alles is afkomstig van Russische boeren, het handelsmerk van Lavkalavka. Op de achtergrond bevindt zich een open keuken. Op het aanrecht liggen vers gebakken pannenkoeken op elkaar gestapeld vanwege maslenitsa, een feest om de lente te verwelkomen. Bruine houten grootmoederskasten met glazen deuren worden gebruikt om het servies op te slaan. Aan de muren hangen schilderijen.  Een vriendelijke jongedame vanachter haar laptop komt op de buitenlander afgelopen: ,,Je bent niet de eerste die van verbazing staat te kijken", zegt ze in vloeiend Engels.

In Lavkalavka zijn de zwervers, de bitse bewaker en de chagrijnige Sovjetvrouwen snel vergeten. Dit is typisch Moskou. Juweeltjes in een wilde zee van betonnen gebouwen, razende en toeterende auto's en schreeuwende reclameborden. Achter elke deur, hoek, na elke straat kan er altijd een verrassing opduiken: een park met mooie beelden, een café waar je niet betaalt voor je espresso, maar voor de tijd dat je er zit, een fraai huis van een beroemde, Russische schrijver. Elke voetstap is een ontdekking.

Van Arma loop ik direct door naar Vinzavod, een wijnfabriek uit 1889, waar nu kunstgaleries zitten. Hier komen jonge mannen met hippe, volle baarden in hun skinny jeans en hun iPad altijd bij de hand. Ze flirten met de meisjes die een beker cappuccino hebben meegenomen van de op elke hoek van de straat zittende koffiebar. Ze duiken niet alleen op in Vinzavod of Arma, maar ook op andere designfabrieken als Flacon, een glasfabriek uit de 19e eeuw, en Krasny Oktjabr, een chocoladefabriek uit 1851. Dit is de Moskouse creatieve klasse, die werkt op een reclame-bureau, in een eigen kledingatelier of de kolommen vult van hippe tijdschiften als Afisja of Bolsjoj Gorod.

Na Vinzavod is het, ook op loopafstand, de beurt aan Artplay, een voormalig industrieterrein en waar twee jaar geleden de kunstbiennale plaatsvond. Nu zijn er op verschillende verdiepingen van het hoofdgebouw voor de Rijke Rus vooral dure, kitscherige meubelzaken met een goudkleurige geweer als lampenkaphouder, leren banken en badkuipen met glimmende koperen kranen.

Op naar de bovenste verdieping. Ik doe de deur open naar het dak. Voor me ligt een ijsbaan. Twee meisjes schaatsen rondjes. Housemuziek dreunt uit de luidsprekers. Op de achtergrond het uitzicht over nieuwe gebouwen, Russische-orthodoxe kerken en een Stalinwolkenkrabber. Het tijdsbeeld dat Moskou te bieden heeft.

PS: Van niet alles heb ik foto's gemaakt. Pas later besef je pas hoe bijzonder het was wat je op een dag allemaal hebt gezien. Dan laat ik het eten bij Deti Rajka nog even buiten beschouwing, evenals de avondwandeling langs een Stalinwolkenkrabber. Hier zijn dan wel foto's van, de laatste twee.

Overal loert het gevaar voor Gazprom

Europa vreest Rusland als energiereus. Maar de ijzersterke positie van het Russische gasbedrijf Gazprom wankelt. ,,Dit had niemand verwacht.”

Alsof De Russen graag willen benadrukken van wie het gas afkomstig is. Wie met de auto de Nord Streamgaspijplijn op Russisch grondgebied bij de Finse Golf nadert, rijdt eerst lang het terrein van het Russische gasbedrijf Gazprom. Overweldigend doemen de rook en de glimmende pijpleidingen van het concern op. Bewakers kijken nors voor zich uit.
Een paar minuten rijden verderop ligt in een serene rust de Nord Streampijplijn, die het Russische gas naar Europa transporteert. ,,Gazprom bepaalt hoeveel gas Europa krijgt”, zegt bouwopzichter Artjom Kasjirov (31) in het kantoor van de Nord Streampijpleiding, dat niet meer is dan een vergrote bouwkeet. ,,Europa heeft gas nodig en Gazprom kan dat leveren.”
Bij de kustlijn zelf verraden in de sneeuw alleen palen met gele borden en daarop in het zwart ‘gas’ het enorme belang van wat zich hier afspeelt. Verder is het stil. Onder de grond verlaat het gas geruisloos door twee leidingen het Russische vasteland bij Vyborg en bereikt via de Baltische Zee 1224 kilometer verderop de Noord-Duitse kust bij Lubmin. Daarvandaan gaat het Russische gas verder Europa in op weg naar 26 miljoen huishoudens in onder andere Nederland, Frankrijk en Tsjechië. Met een pijpleiding door zee is Europa niet afhankelijk van de grillen van doorvoerlanden. ,,Vier tot zes dagen doet het gas erover om Duitsland te bereiken. Bij afsluiting door Rusland hebben Europese huishoudens voor ongeveer vier dagen gas”, zegt Kasjirov.

Niet iedereen is enthousiast over Nord Stream. Europa, luidt de kritiek, is te veel afhankelijk van Rusland in haar energievoorziening. Een kwart hiervan komt uit Rusland. Met een draai kan Moskou de gaskraan dichtdoen, Europa in de kou zetten en gas als politiek drukmiddel gebruiken. Oekraïne kan erover meepraten. Daar komt de pijpleiding South Stream vanuit Rusland nog bij.
Landen als Nederland, de Gasunie zit voor negen procent in Nord Stream en Gazprom voor 51 procent, doen graag mee. Het gasveld bij Slochteren raakt immers op en Nederland ziet zichzelf graag als spil om gas door Europa te transporteren.
Maar even dichtdraaien, zo simpel ligt dat niet. Het zou zelfmoord betekenen voor Gazprom, dat voor iets meer dan 50 procent in handen is van de staat, want gas vormt de ruggengraat van de Russische economie. Meer dan twintig landen in Midden-en West-Europa zijn goed voor ruim 65 procent van de totale gasexport door Gazprom. Alsof Apple zou besluiten niet meer te leveren aan Europa.

Volgens Jevgeni Mesjtsjankin (50), de Nord Streambaas ter plekke, draait het om wederzijdse afhankelijkheid. Dik ingepakt controleert hij buiten bij -20 de barometers. Zijn snor is bevroren. ,,Het is gedaan met de reputatie van Rusland als Gazprom geen gas levert. Ik heb gewerkt bij Gazprom. Europa is afhankelijk van Russisch gas, maar Gazprom ook van Europa. Het is altijd het doel geweest van Gazprom om gas te leveren. Zo kan Rusland geld verdienen.”
Afhankelijkheid is niet de enige reden waarom Rusland niet de energiemacht is, zoals ze wordt omschreven. Ruslands grootste klant kan tegenwoordig winkelen. Naarstig zoekt Europa naar mogelijkheden om niet afhankelijk te zijn van Rusland. Vloeibaar gas uit Qatar, de Nabucco-pijpleiding vanuit Azië buiten Rusland om en de komst van schaliegas, het beloofde wonder. De economische crisis doet de vraag naar Russisch gas afnemen.
Vooral schaliegas zet de wereld op zijn kop en ondermijnt de positie van Gazprom, menen experts. De Verenigde Staten met hun schaliegas halen volgens het Internationaal Energieagentschap in 2015 Rusland in als grootste gasreus. Polen en Oekraïne, afhankelijk van de Russen, azen op eigen schaliegas.

Gazprom laat zich niet van de wijs brengen. Daar bestaat een heilig vertrouwen in het eigen werk. Gazprombaas Aleksej Miller zei twee jaar geleden: ,,Als je valt voor foie gras hoeft dat niet te betekenen dat een steak je niet meer smaakt.” Een uitspraak geheel in stijl van de plaats waar hij zich op dat moment bevond, het Franse Cannes.
Maar sinds vorig jaar maakt president Vladimir Poetin zich wel zorgen over de opmars van vloeibaar gas en schaliegas. Energie geldt als strategische waarde voor het Kremlin. Poetin richtte zich tot Gazprom: ,,We zijn geen nieuwelingen op de gasmarkt en kennen de wetten goed. Daarom moeten we optreden met de grootste voorzichtigheid, maar tegelijkertijd moeten we ook flexibel zijn.”
Wisselt Gazprom van koers nu Poetin de nieuwe ontwikkelingen vreest? Maria Belova (32), verbonden aan het energiecentrum van de managementopleiding Skolkovo iets buiten Moskou, verwacht dat niet. ,,Dit is de strategie van Miller”, zegt ze op een paarse bank in de hal. ,,Hij gelooft hier in. De Verenigde Staten kunnen schaliegas ontwikkelen, maar in Europa gaat dat moeilijker. De grond is minder geschikt en de techniek ontbreekt. Poetin is weliswaar de president, maar geen expert. Wel zie je nu dat Gazprom zich meer richt op Azië.”

Tot die tijd heeft Gazprom de Europese Unie nodig. Maar die biedt meer verzet nu de Russen terrein verliezen. De Europese gasbedrijven klagen over de houding van Gazprom. Duitse, Franse en Poolse gasconcerns zijn ongelukkig met hun rigide contracten. Ze willen zich onder meer verlossen van de koppeling van de gastarieven aan de hoge olieprijzen. De Europese Commissie doet onderzoek naar machtsmisbruik door Gazprom.
Om verlies van Europese klanten te voorkomen raadt Belova de Russen aan flexibeler met de contracten om te springen. ,,De meeste overeenkomsten lopen door tot 2025. Maar er zit een voorwaarde in dat je om de vijf jaar het contract mag bespreken. Gazprom gaat daar niet in mee en slaat hard met de vuist op tafel. Dit is schadelijk. Als die contracten straks aflopen, gaat Europa echt niet nog een keer in zee met Gazprom.”
Ook Oekraïne voelt zich sterker staan tegenover Gazprom, omdat het land zelf op zoek is naar alternatieven. In januari kwamen de Russen met een gasrekening van 5,2 miljard euro voor hun Oekraïense collega’s. Kiev weet niets van een betalingsachterstand en weigert te betalen. ,,Het is duidelijk dat de dominantie van Gazprom in Oekraïne is verbroken”, zei de Oekraïense minister Leonid Kozjara van Buitenlandse Zaken tegenover de krant European Voice.

Vijf jaar geleden leek niets Gazprom in de weg te liggen. De Russen kenden een ijzersterke positie. Maar nu loert het gevaar aan alle kanten. ,,Dit had niemand verwacht”, concludeert Belova. ,,Al is Rusland nooit een energiemacht geweest. Dat speelt vooral op politiek niveau. Je hebt geen macht als je afhankelijk bent van anderen. Europa zal altijd gas nodig hebben en je weet niet wat er in de toekomst gaat gebeuren. Als er onrust ontstaat in de Arabische Wereld klopt iedereen aan bij Gazprom.”

Liever de buste van Stalin

Te koop: Josef Stalin voor 2400 roebel (59 euro). De blonde Natalja Pokoesova (50) pakt in haar souvenirwinkel in het centrum van Volgograd de buste van de Sovjetdictator – op 5 maart zestig jaar geleden overleden. ‘De magneetjes met Stalins hoofd verkopen het best, maar ik heb liever de buste. Voor de magneetjes moet je naar de ijskast lopen. De buste zet je neer op een plek in de kamer en dan is Stalin automatisch aanwezig’, zegt Pokoesova.

In Rusland en zeker in Volgograd, van 1925 tot 1961 Stalingrad geheten, is de naam van de tiran, die miljoenen de dood injoeg, nooit ver weg. Onder Stalins leiding versloeg het Rode Leger nazi-Duitsland zeventig jaar geleden tijdens de beroemde Slag om Stalingrad. ‘Ni sjagoe nazad’ (Geen stap terug), luidde Stalins bevel. De soldaat die geen trek had in vechten, werd geëxecuteerd. De drie beruchte woorden staan in Volgograd op een herdenkingsmonument.
Stalins aanbidders zien graag dat Volgograd zijn vorige naam terugkrijgt. Zoals dat gebeurde tijdens de herdenking op 2 februari en ook voor zes andere historische oorlogsdata geldt, zoals de dag van de Duitse inval op 22 juni 1941. Er gaan stemmen op voor een referendum over de naam. Stalins slachtoffers en hun nabestaanden gruwelen ervan.

Zo is Rusland verdeeld over de man wiens sporen in elk gezin nog voelbaar zijn. Pokoesova herbergt beide kampen in zich. ‘Mijn moeder verafschuwde Stalin. Haar ouders zijn onder hem vermoord. Ze waren rijk, dus de vijand van het volk. Mijn vader zag hem als een God. Want dankzij Stalin wonnen we de oorlog. Zelf zie ik zowel zijn goede als zijn slechte kanten.’
Pokoesova vertelt dat Stalin steeds vaker wordt bekritiseerd. Maar een definitieve afrekening is te pijnlijk. Dat zou betekenen dat het leven van miljoenen Russen in het teken heeft gestaan van een bloederig regime. Dat Stalingrad nu Volgograd heet, is voor die mensen al moeilijk te verteren. Zij moeten zich tevreden stellen met zijn buste in de woonkamer.

Over lulmeiers, lulhannesen en kuthufters (1)

Matjoegi (scheldwoorden), ze zouden tot elk basispakket moeten horen bij de integratie in een land. Tot januari dit jaar zou ik in Rusland zeker zijn gezakt voor de inburgeringstest.
Ik kende er een aantal. Ik was eens een keer voor choej (lul) uitgescholden toen ik in de zomer van 2011 bij de immigratiedienst in de badplaats Anapa belandde voor een registratie, omdat mijn hotel dat weigerde. Het hotel kreeg vervolgens een belletje van de immigratiedienst en ik kreeg van de hoteleigenaar op mijn flikker. Hij had liever niet de autoriteiten achter zich aan. Toen alles weer goed was, ontkende hij in alle toonaarden mij te hebben uitgescholden. Hij lachte zijn vriendelijkste gezicht erbij.

Russische vrienden hadden mij al tijdens een avondje pizza eten ergens in een Moskouse buitenwijk met uitzicht op rijen flats onderwezen in de scheldwoorden pizda (kut), bljadj (hoer, en regelmatig gebruikt door Russische twitteraars) en jebat (neuken). Het was het begin van een legendarische avond, nacht en ochtend, die eindigde met een potje bowlen om 05.00 uur en een eigen biertap bij de baan.
Tot zo ver mijn basiskennis schelden. Maar dankzij Viktor Jerofejev ga ik tegenwoordig goed gewapend over straat. In januari interviewde ik deze schrijver en Sovjetdissident voor het mensenrechtenfestival Movies that Matter. Jerofejev speelt de hoofdrol in de film Russian Libertine. Het is een documentaire, waarin Jerofejev zijn kijk op het hedendaagse Rusland laat zien. In maart meer daarover op mijn blog.
Wat doe je als je een schrijver interviewt? Heel logisch, je duikt in een van zijn boeken. De keuze viel op Een vrolijke hel, het Rusland van Poetin, een essaywerk uit 2007. Het tweede hoofdstuk Het Russische scheldtoneel behoort inmiddels voor mij tot een van de hoogtepunten uit de Russische literatuur.
Schelden in Rusland is ondenkbaar, schrijft Jerofejev. ,,Je hebt het Oeralgebergte met zijn malachietstenen en je hebt de Russische spreektaal, die bol staat van mat (schuttingtaal). Mat is een deel van de Russische identiteit."
Roegat (schelden) is juist actueler dan ooit. Vorige maand kwamen politici met het idee om op vloeken in de media een geldboete te zetten van maximaal 75 euro voor burgers, hoogstens 497 euro voor ambtenaren en maximaal 4.969 euro voor rechtspersonen. Al eerder in Poetins Rusland, schrijft Jerofejev, kwamen parlementariërs met het plan om het gebruik van choej, pizda, bljad en jebat te bestraffen met een tijdje in de bak.
Een van de afgevaardigden van dit onzalige idee bekende op school als klein jongetje ook weleens zich gezondigd te hebben. ,,Ni choeja" (geen klote), antwoordde hij op de vraag van de lerares of hij zijn huiswerk had gedaan. Hij schaamt zich er nog voor, komt Jerofejev achter in een gesprek met deze brave hendrik.
Jerofejev noemt mat schilderachtig. Hij introduceert een rij scheldwoorden die ,,sprookjesachtige fantomen zijn van personages in het nationale taaltheater. Heel Rusland is daar acteur". Raspidzdjaka (kutwijf, helleveeg), moedak (eikel), moedozvony (lulmeiers), dolbajoby (zeikstralen), vybljadki (hoerenzonen), oejobysji (neukafval, uitschot), pizdjoeki (kuttenkoppen, schijtlijsters), pizdoboly (ouwehoeren), pizdarvantsy (kuthufters) en pizdodoeji (lulhannesen).
Voor wie zich extra zeker wil voelen in de Russische schuttingtaal dient ook nog eens de twee belangrijkste krachttermen, volgens Jerofejev, aan zijn/haar repertoire toe te voegen: job tvojoe mat (heb je moeder geneukt) en posjol na choej (ga op de lul). De eerste komt van pjos job tvojoe mat (de hond heeft je moeder geneukt) en het resultaat daarvan is een hondenjong, een soekin syn (tevenzoon, klootzak).
Tot het lexicon van de matersjtsjiniki (mat-gebruikers) behoort ook een braaf scheldwoord, dat mijn fixer in Machatsjkala haast om de minuut uitsprak: jolki-palki (jeetje mina). Ook de naam van een een bekende keten van Russische buffetrestaurants.
Binnenkort meer over de culturele geschiedenis van mat.

‘In de kleuren van Zenit zit geen zwart’

Dit artikel stond op 14 februari in De Standaard.
Het Russische Zenit Sint-Petersburg, waar de Belgen Alex Witsel en Nicolas Lombaerts pelen, choqueerde al vaak door zijn flagrant racistische supporters. Vanavond ontvangt het in de Europa League Liverpool, met donkere spelers in de gelederen.

Als de trein vanuit Moskou de eerste wijken van Sint-Petersburg passeert, klinken buiten de welkomstwoorden: ‘In de kleuren van Zenit zit geen zwart.’ De leuze staat langs het spoor in graffiti op muren. Het is het ontvangst van de harde kern voetbalfans van landskampioen Zenit Sint-Petersburg.
In december bereikte een op deze tekst gebaseerd manifest de buitenwereld. Op de supporterssite Landskrona verklaarden fans hun principes ‘voor traditioneel voetbal’. Het eerste elftal moet bestaan uit spelers uit de eigen stad en regio. Lukt dat niet dan zijn voetballers uit Noord-West en Centraal Rusland welkom en verder als in een piramide naar beneden: de rest van Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, slaven, de Baltische landen en Scandinavië. Tot slot Europeanen. Spelers uit de overige continenten hebben geen prioriteit. Homoseksuele voetballers staan ook niet op de verlanglijst.
In het manifest benadrukken de fans: ‘Wij zijn geen racisten. Voor ons is het ontbreken van zwarte spelers in Zenit alleen een teken van traditie, dat de identiteit van de club en niets meer dan dat benadrukt.’
De wereld viel over Zenit heen en noemde het manifest racistisch. ‘Deze zaak is enorm opgeblazen’, reageert Aleksandr (40) in een café vijf minuten lopen van het stadion van Zenit. Hij behoort tot de fanati, de harde kern van supporters en reist duizenden kilometers om de uitwedstrijden van Zenit te bezoeken.
‘Iemand mag dit racisme noemen, maar ik ben het daar niet mee eens. Dit manifest is tegen het moderne voetbal, zoals het koopgedrag van Manchester City. De supporters willen zich identificeren met spelers zoals zijzelf. Met mensen uit hun eigen stad. Wij zijn geen racisten. Het is mij om het even of er donkere spelers in het veld staan. Hier lopen toch ook Hulk en Witsel rond?’
Aleksandr noemt deze twee donkere spelers als bewijs dat het met racisme meevalt. Toch hangt rond Zenit een geur van discriminatie. De club zou jarenlang geen donkere spelers willen kopen, omdat de fans dat niet zouden accepteren. De Braziliaan Vagner Love van het Moskouse CSKA noemde Zenit de ‘meest racistische club van Rusland’. In het verleden gooiden fans bananen naar donkere spelers en maakten oerwoudgeluiden.

Bij Zenit, zowel binnen de club als bij de fans, ligt het onderwerp gevoelig. Niet iedereen wenst erover te praten. In het bestuursgebouw van Zenit verzet perswoordvoerder Jevgeni Goesev (35) zich tegen het beeld van een racistische club. De club wijst elke vorm van racisme af. ‘Alleen 315 supporters staan achter het manifest. Door heel Rusland heeft Zenit twaalf miljoen fans. Hulk heeft onlangs in een interview gezegd dat hij geen last heeft van racisme en na dat eerste manifest kwam een verklaring, waarin het standpunt nog eens werd uitgelegd.’
Goesev ontkent niet dat er racisten onder de fans zitten. ‘Natuurlijk zitten er nationalisten bij, zoals bij elke club. Als ze onze regels overtreden, krijgen ze een stadionverbod. Maar we weten niet wie zij zijn. Tijdens de wedstrijden lopen ze niet rond met hakenkruisen.’
In een fanshop in een zijstraat van de Nevski Prospekt, de rode loper van de stad, klinken clubliederen uit de luidsprekers. Shirts, sjaals en mutsen liggen op de fans te wachten. ‘De shirts van Witsel en Hulk zijn het meest populair’, zegt verkoper Valeri Pimanov (21) achter de toonbank. ‘Zij zijn nieuw. Van Denisov worden er minder verkocht’, lacht hij.

Aanvoerder Igor Denisov kon niet accepteren dat de nieuwkomers Hulk en Witsel meer salaris kregen dan sleutelspelers als hij. ‘Wij verdienen meer respect’, zei hij in een interview met de Russische krant Sport-Ekspress. Met gasbedrijf Gazprom als steenrijke hoofdsponsor kocht de landskampioen vorig jaar voor vijftig miljoen euro Hulk en voor veertig miljoen euro Witsel. Hun salarissen leidden tot scheve gezichten binnen de selectie. Denisov wordt nu gezien als geldwolf.
Pimanovs collega’s Andrej Medvedev (23) en Maksim Jegorov (21) komen bij hem staan. Ze zijn ervan overtuigd dat racistische fans binnen Zenit rondlopen en dat ze een ongekende invloed hebben. ‘De club durft niet in te grijpen. Deze supporters zijn de gangmakers in het stadion. Het gaat om twee- tot drieduizend fans’, zegt Medvedev.
Jegorov vult hem aan: ‘Zij bepalen de sfeer. Als zij er niet bij zijn, verliest Zenit. Als er steeds meer donkere spelers komen, gaan deze fans niet naar de wedstrijden.’
De ogen staan extra gericht op Rusland vanwege het wereldkampioenschap voetbal over vijf jaar in eigen land. Het land heeft een beroerde reputatie als het gaat om tolerantie tegenover buitenlanders. Mensenrechtenorganisatie Sova kwam in januari met voorlopige cijfers over xenofoob geweld. Vorig jaar werden in Rusland achttien mensen vermoord en minstens 171 raakten gewond. Sinds de val van de Sovjet-Unie in 1991 trekt Rusland als een magneet immigranten uit Centraal-Azië en de Kaukasus aan.

‘Voetbal maakt deel uit van dit maatschappelijke probleem’, zegt Aleksandr Vinnikov (68) in zijn werkkamer in het centrum van Sint-Petersburg. Hij zit bij de groepering Rusland zonder racisme. ‘Mensen grijpen terug naar tradities als antwoord op de globalisering. Rusland is zeventig jaar gesloten geweest van de buitenwereld door het communisme. Als je niet met andere volkeren in aanraking komt, raak je daar niet aan gewend.’
Bij Zenit ligt de oplossing op het veld, denkt Pimanov in de fanshop: ‘Als Zenit wint dankzij donkere spelers hoor je niemand meer.’

In Poetins Rusland kun je maar beter zwijgen

Terwijl ze de kist van haar zoon kust, prevelt Ljoedmila Doronina: ,,Poetin heeft je vermoord. Dat weten we allemaal.” Daarna dragen twee mannen de kist met daarin de Russische nationaal-bolsjewistische activist Aleksandr Dolmatov naar zijn laatste rustplaats om er vervolgens met bezweette hoofden aarde erover te scheppen. Poetins onderdrukkende systeem heeft haar zoon kapotgemaakt, meent moeder Dolmatov. Ze is de enige die iets zegt.

Hij ligt nu naast zijn vader in de besneeuwde bossen buiten Moskou. Op 17 januari pleegde de 35-jarige Dolmatov zelfmoord in een Rotterdams uitzetcentrum. Vorig jaar was hij naar Nederland gevlucht. In Rusland werd de grond hem te heet onder de voeten, nadat hij werd gezocht vanwege rellen op 6 mei, een dag voor de inauguratie van president Vladimir Poetin. Nadien had de Russische geheime dienst zijn huis en dat van zijn moeder bezocht.
Sinds Dolmatovs dood gieren de vragen en geruchten rond over de motieven. Was hij doorgedraaid in Nederland door zijn uitzichtloze situatie? De Immigatie- en Naturalisatiedienst (IND) wilde hem terugsturen naar Rusland. Zelfmoord komt vaker voor onder asielzoekers. Wilde Nederland graag van hem af? Een politieke vluchteling opnemen in het huidige vriendschapsjaar tussen beide landen komt ongelegen. Gaat zaken doen boven het menselijk belang en schopt Nederland liever niet tegen Russische schenen?

Zat de Nederlandse bureaucratie te slapen? Niet op de hoogte van de laatste politieke ontwikkelingen in Rusland, met huiszoekingen, arrestaties en strengere wetten tegen protesten. Dolmatov stond bij terugkeer een boete te wachten 500 roebel (12,50 euro), meende de IND. Of dacht de IND als we Dolmatov opnemen, komen er straks meer Russen naar Nederland. Dat niet. Andere vraag: waarom zat Dolmatov in een uitzetcentrum, nadat hij in beroep was gegaan tegen zijn afwijzing? Dat hoort niet, meent zijn Nederlandse advocaat.
Of zat de Russische geheime dienst achter hem aan? Tot twee keer zou Dolmatov geweigerd hebben voor de FSB te werken. Beschikte Dolmatov, werkzaam als raketingenieur, over geheime kennis van Russische raketten en kon hij die door hebben gespeeld aan het Westen? Een warrige afscheidsbrief met spelfouten en vreemde uitlatingen zorgt voor meer vraagtekens. In afwachting van het onderzoek, ingesteld door staatssecretaris Fred Teeven (Justitie en Veiligheid), zwijgt Nederland. De Russische autoriteiten willen dat Dolmatovs dood wordt onderzocht en laten verder niets van zich horen. Waarom zouden ze ook? Van deze activist zijn ze af.

Nadat de twee begrafenismedewerkers, in groene camouflagekleren, hun werk hebben gedaan, loopt iedereen nog een keer langs Dolmatovs graf. Op de achtergrond speelt een blaasorkest verschillende nummers, waaronder het Russische volkslied. Het is een sobere begrafenis. Bloemen liggen op Dolmatovs graf. Twee kaarsjes branden. Geen toespraken.
Zwijgzaam is het ook eerder op de dag bij de herdenkingsdienst in het Sacharovcentrum, een mensenrechtenorganisatie. Dolmatovs kist met zijn foto erop staat opgesteld in een zaal. Twee uur lang worden bloemen neergelegd. Verder niets. Dolmatovs moeder, geheel in het zwart, zit op een bank omringd door vrienden en familie. Edoeard Limonov, leider van de nationaal-bolsjewistische partij Een Ander Rusland en iemand die graag allerlei geruchten over Dolmatovs dood de wereld inslingert, staat twee uur naar de kist te staren. Alleen het geklik van de camera’s van persfotografen vullen de ruimte wanneer iemand bloemen legt. Collega’s van Dolmatov, zowel moeder als zoon, laten zich amper zien, want ze kunnen zich beter maar niet tonen bij een vijand van de staat. Van Nederlandse zijde, behalve journalisten, komt niemand opdagen.

Het geklik van de camera’s bereikt een hoogtepunt als Sergej Oedaltsov, een bekende oppositieleider van het extreme Links Front, zijn bloemen neerlegt. Buiten geeft hij interviews en komt het tot een vechtpartij tussen hem en nationaal-bolsjewieken, die hem verwijten de herdenkingsdienst te gebruiken als eigen pr-podium. Niet alleen toont de oppositie hiermee haar verdeeldheid, het Kremlin kan weer eens in haar handen wrijven. De staatstelevisie zendt de beelden keurig uit. Is dit nou de oppositie? Willen deze in de sneeuw rollebollende vechtersbazen Rusland leiden? Dat is toch geen alternatief, heeft Poetin nu als argument in handen.
Pas op het einde van de dienst doorbreekt een oudere vrouw de stilte. Huilend legt ze haar bloemen voor de kist en steekt kaarsjes aan. Ze gaat zitten achter Dolmatovs moeder. Snikkend zegt ze: ,,Waar zijn de collega’s? We zwijgen allemaal. Omdat we bang zijn dat alles op de televisie komt.” Voor je eigen leven is zwijgen in Poetins Rusland de meest veilige optie.

'Wat was er gebeurd als Hitler hier had gewonnen?'

Het doet Russen pijn dat het Westen hun rol tijdens de Tweede Wereldoorlog vergeet. Terwijl de Slag om Stalingrad, die vandaag zeventig jaar geleden eindigde in een zege voor de Sovjet-Unie, wordt gezien als een van de keerpunten van de oorlog. ,,Vraag maar aan jouw politici, aan jouw land, waarom jullie ons niet bedanken.”

,,Hier in Stalingrad begon het. Het was de ommekeer tijdens de oorlog. We voelden ons zo krachtig, nadat we de sterke Duitsers bij Stalingrad hadden verslagen. We waren ervan overtuigd dat we de oorlog zouden winnen. Wat was er gebeurd als Hitler hier had gewonnen? Het doet pijn dat andere landen dat niet zien en weinig weten over onze strijd, terwijl wij zoveel mensen hebben verloren.”
Irina Letoenovskaja (67), geboren in 1945, noemt zichzelf een dochter van de overwinning. Ze zit op een bankje in de kerk op de beroemde heuvel Mamajev Koergan, het hart van de Slag om Stalingrad, de stad die van 23 augustus 1942 tot en met 2 februari 1943 het strijdveld was tussen Hitlers Duitsland en Stalins Sovjet-Unie. De heuvel was van strategisch belang met uitzicht over de rivier de Volga, het centrum van de stad, de fabrieken en de spoorlijn van toen Stalingrad, tegenwoordig Volgograd in het zuiden van Rusland.

De bewondering voor de soldaten groeit meer en meer op Mamajev Koergan tijdens de wandeling naar boven om het immense oorlogsstandbeeld ‘Het moederland roept’, met getrokken zwaard, van dichtbij te bekijken. Bij -11 graden snijdt de wind in het gezicht. De mist voorkomt een goed uitzicht over de stad. De sneeuw stuift aan alle kanten op. Even een pen vasthouden of een foto maken gaat nog net, maar dan doen de vingers al zeer.
Stalingrad was de hel op aarde. In totaal overleden hier 850.000 Russen. Duitsland liep zware klappen op: 1,1 miljoen soldaten stierven of raakten gewond. In een etmaal kon Mamajev Koergan tien tot twaalf keer in handen vallen van de tegenstander, zegt gids Ljoebov Basjkirova (27) bij een panorama van de strijd om de heuvel in het plaatselijke oorlogsmuseum. ,,Het duurde tien jaar, voordat de grond schoon was van oorlogspuin”, vertelt ze.

Stalingrad was cruciaal voor de gehele oorlog, zegt museumdirecteur Boris Oesik (70) op luide toon in zijn werkkamer. Historici geven hem gelijk. ,,Hitler wilde de stad om vervolgens door te kunnen stoten naar de olie in Azerbeidzjan. Die had hij nodig. Aan de grens stond het Turkse leger al klaar om de Sovjet-Unie binnen te vallen. Japan was in het oosten hetzelfde van plan. Dat zijn feiten. Toen de Sovjet-Unie had gewonnen gaf ze het initiatief niet meer uit handen. Het was een mentale zege. Hitler had bij Stalingrad te veel mensen verloren. Hij had geen plan meer. Na onze overwinning kon het Westen een tweede front openen.”
Oorlogsherinneringen te over in Volgograd, waar straat voor straat, plein voor plein en huis voor huis werd gevochten. De kapotgeschoten molen achter het museum is blijven staan. Net als de muur om het zwaarbevochten huis van Pavlov, die de Russen onder leiding van sergeant Jakov Pavlov vrij moesten krijgen van Duitsers. Straten dragen namen van generaals of verwijzen naar divisies. Nu de herdenking eraan komt, hangen overal in de stad vlaggen en posters.

Dat is in het eigen Rusland, waar de Grote Vaderlandse Oorlog elk jaar zo uitgebreid mogelijk wordt herdacht met televisieseries, films en boeken. Maar in het Westen worden de Amerikanen, Britten en Canadezen bedankt voor de bevrijding. De Sovjet-Unie krijgt amper lof toegezwaaid en al helemaal niet vanwege de Slag bij Stalingrad. Veruit de meeste slachtoffers vielen aan Sovjetzijde, ruim 23 miljoen burgers en soldaten. De Russische grond trilde van noord naar zuid.
Het gebrek aan erkenning steekt de Russen. Niet alleen bij Letoenovskaja in de kerk op Mamajev Koergan. Ook bij museumdirecteur Oesik. Onrustig loopt hij rond in zijn kamer. ,,Ja, natuurlijk doet dat zeer”, zegt hij verbitterd. ,,Ik heb twee ooms verloren door de oorlog. Jonge mensen gaven hun leven voor een ander. Na Stalingrad hebben we Boedapest en Warschau bevrijd. Uiteindelijk zaten we in Berlijn.”

In de triomfzaal van het museum luisteren honderd overlevenden van de de Slag om Stalingrad naar een herdenkingsconcert. Een van hen is de 79-jarige Ljoedmila Moekovina. Terwijl haar generatiegenoten na afloop snel hun jas pakken, vertelt ze op een bankje in de hal over haar oorlogsverleden. Hoe Stalingrad in vlammen stond door de Duitse bombardementen. Maar dat ze haar leven dankt aan een Duitse soldaat, die haar een doortocht gaf naar een wijk, waar minder werd gevochten.
Met haar broze stem blijft ze herhalen dat de wereld Stalingrad niet mag vergeten en haalt uit naar degenen die dat wel doen. ,,Vraag maar aan jouw politici, aan jouw land, waarom ze ons niet bedanken. Dat moet je niet bij mij doen. Dit is politiek. We waren na de oorlog de vijand van de Amerikanen. Het socialisme tegenover het kapitalisme.”

De Koude Oorlog tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten zette de toon. In Grand Café in het centrum van Volgograd weten Valera Loenjev (27) en Dmitri Vernjak (28) het antwoord daarom wel. Samen werken ze bij een reclamebureau en delen een pizza. Tegenover het café brandt buiten het eeuwige vuur voor de slachtoffers van de oorlog. Bloemen en een soldatenhelm met gaten liggen ernaast. ,,Buitenlandse politici veranderen bewust de feiten over onze overwinning, zoals Poolse nationalisten graag doen”, zegt Vernjak gefrustreerd. ,,Ze zien ons als de vijand, vanwege de rol van de Sovjet-Unie.”
Loenjev kijkt naar de andere overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog, die vervolgens het tijdsbeeld in het West-Europa bepaalde. ,,De Verenigde Staten kwamen met hulp en sindsdien domineren ze Europa. Die doet wat Amerika zegt. Maar wij worden als negatief afgeschilderd. Wij krijgen het verwijt dat we Oost-Europa hebben bezet, terwijl de Verenigde Staten in het Westen ook hun ideologie hebben verspreid. Zo slecht hadden landen als Polen het niet. Het levensniveau lag daar hoger dan in de Sovjet-Unie.”

Vernjak en Loenjev beseffen dat hun land te maken heeft met een negatief imago, waar Rusland moeilijk van verlost raakt. Vernjak richt zich op de Westerse politici. ,,Als zij positiever over ons gaan praten dan volgen de burgers vanzelf. Negatieve beelden komen van pas, omdat iedereen strijdt om olie en gas, zoals in Afghanistan, Irak en nu ook Syrië.” Loenjev vult hem aan: ,,Politici hebben een buitenlandse vijand nodig om de burger af te leiden van de eigen problemen.”
Volgograd staat tijdens de herdenking volop in de belangstelling. Gasten uit binnen- en buitenland komen naar de stad om de parade te aanschouwen. Vier dagen vooraf oefenen Russische soldaten voor de optocht. Ze krijgen instructies waar ze moeten staan en hoe ze moeten kijken. Luid klinkt het ‘hoeraaaaaaa’ uit de kelen van mannen en vrouwen over het plein als de overwinning wordt gevierd. Straf marcheren ze daarna over het plein. Geweerschoten knallen in de lucht.

Deze keer is zeventig jaar een mooi rond getal, maar hierna sterft de aandacht voor Volgograd. Museumdirecteur Oesik beseft het. Hij is daarom extra blij met het bezoek van een buitenlandse journalist. ,,Ben jij weleens op de televisie geweest in je eigen land om hierover te vertellen?” Hij vergoot zijn ogen van ongeloof als hij hoort dat het antwoord negatief is. ,,We moeten hierover blijven praten. Jij als journalist moet dat doen. Onze veteranen komen nauwelijks in het buitenland. Van de honderd is er een in de Verenigde Staten geweest. Het is te duur voor hen. Een visum betalen, vliegen en dat van een pensioen van 12.000 roebel (295 euro, FA).”
In de kerk op Mamajev Koergan peinst Letoenovskaja over hoe de wereld te vertellen over de Slag bij Stalingrad. Ze beseft dat haar land ondanks de opofferingen geen erkenning krijgt in het buitenland, vanwege de Koude Oorlog. Ze richt zich op de gewone burger. ,,Het begint bij de waarheid. Het draait om de feiten. Die moeten de mensen weten, want politici vertellen alles alleen in hun voordeel. “

‘Wij brengen zelf Rusland in diskrediet’

Waar de Franse acteur Gérard Depardieu Rusland omarmt, komt de buitenlandse toerist enigszins verschrikt deze kant op. Bekend met het slechte, Russische imago. ,,We willen praten, drinken, nieuwe mensen leren kennen.”

Het lijkt wel een groot, gelukzalig feest in het Moskouse Gorki Park. Onder Happy New Year van de Zweedse popgroep ABBA schaatsen verliefde stelletjes hand in hand over de ijsbaan, die niet bestaat uit een flauw rondje, maar een echt parcours met zijpaden. Bij het licht van gekleurde lampen zoekt de uitgelaten menigte zich een weg over het ijs. Langs de baan staan bars voor koffie en warme wijn.
Wat angstig komt de buitenlandse toerist naar Rusland. Welkom in het land van corruptie, homohaat, maffia, norse mensen, dronkenschap, de opsluiting van twee leden van de vrouwelijke punkband Pussy Riot en sinds dit jaar een anti-adoptiewet, waardoor Amerikanen Russische kinderen niet mogen adopteren. In het Gorki Park kan de buitenlandse bezoeker opgelucht ademhalen. Hier blijft niets over van het donkere imago van Rusland.
Dat negatieve beeld is een erfenis uit het verleden, meent de 34-jarige Andrej. Hij kijkt op een loopbrug over de ijsbaan. ,,Ten eerste komt dat door de Sovjet-Unie. We waren een gesloten land, waar niets over bekend was. Onbekend maakt onbemind. Daarna kwamen de jaren negentig met chaos, maffia en moorden.”
Dat was toen, benadrukt Andrej. Hij voelt zich niet aangesproken over het negatieve beeld. ,,Waarom zouden wij ons imago moeten verbeteren? Het Westen denkt zo. Wij zien onszelf niet als slecht. Slaven zijn blije mensen. In Egyptische resorts ergeren buitenlanders zich aan ons. Maar wij doen daar alsof we thuis zijn. We willen praten, drinken, nieuwe mensen leren kennen.”
Een stunt van Poetin deze maand zette het Russische imago in de schijnwerpers. Hij bombardeerde de Franse acteur Gérard Depardieu tot Rus. Met zijn nieuwe paspoort op zak maakte Depardieu meteen reclame voor zijn nieuwe land: ,,Een grote democratie.” Al moet hij vooral zijn gevallen voor het Russische belastingtarief van dertien procent.
De twee vriendinnen Katja Koedinova (33) en Anna Smirnova (28) moeten diep nadenken waarom Poetin Depardieu binnenhaalde. Ze staan in het Gorki Park in een koffiebar, terwijl dweilmachines de baan schaatsklaar maken. Na een stilte komt Smirnova met een antwoord. ,,Ik denk dat Poetin wil laten zien dat je hier net zo kunt leven als in Europa.” Koedinova voegt eraan toe: ,,Maar dan wel in Moskou. In de rest van Rusland geldt een ander leven. Dit land is simpelweg te groot om te besturen. Het beeld van een slecht imago klopt. Zoals corruptie, die zit verankerd in onze geschiedenis.”

Positieve reclame moet komen van het Gorki Park, de Olympische Winterspelen volgend jaar en het wereldkampioenschap voetbal in 2018 in eigen land, vinden de twee. En dat beroerde imago moet niet worden overdreven, meent Smirnova . ,,Alle grote buitenlandse bedrijven zitten in Rusland. Dus zo slecht doen we het niet.”
De nieuwe anti-adoptiewet maakt het er niet beter op, vindt Gleb Pavlovski (61). De politicoloog was een van de belangrijkste adviseurs van het Kremlin, maar in 2011 werd hij aan de kant gezet. Tijdens de protestmars in Moskou tegen de wet, afgelopen zondag, loopt hij enkele meters voor de demonstranten uit. De wet is een antwoord op een Amerikaanse maatregel, die betrokkenen bij de dood van de Russische advocaat Sergej Magnitski verbiedt de Verenigde Staten te bezoeken. ,,De anti-adoptiewet is schadelijk voor het imago”, zegt Pavlovski, terwijl het geluid achter hem aanzwelt. ,,Ze valt niet uit te leggen aan het buitenland. Hoe kun je politiek bedrijven ten koste van kinderen?”
Het Kremlin heeft het contact met de buitenwereld verloren noemt hij als reden voor het huidige imago. ,,De regering gaat niet in debat met de intelligentsia, zodat ze geen besef heeft van normen en waarden. De leiders zitten er alleen voor hun eigen belang. Het Kremlin baseert zich ook niet op een ideologie, die normen en waarden voorschrijft. Daardoor ontstaan de anti-adoptiewet en de zaak rond Depardieu. De enige oplossing voor een beter imago is de vervanging van onze regering.”

Het Kremlin is zich bewust van Ruslands reputatie. Vorig jaar vroeg Poetin zijn diplomaten om het imago van Rusland op te vijzelen. Zelf verlengde de regering het contract met het Amerikaanse pr-bureau Ketchum. Dat in Moskou niet bereikbaar was voor commentaar. Directeur Michail Maslov zit in het buitenland en niemand anders kan de pers te woord staan, meldt een medewerker aan de telefoon.
Rusland als geheel heeft een lange weg te gaan, beantwoordt Marina Kotsjemasova (33), directrice van het Moskouse pr-bureau PR Formula, per mail. ,,Het is duidelijk dat je zo’n beeld niet snel en plotseling verandert. Depardieu en de Olympische Spelen verbeteren dat imago niet. Het verhaal rond Depardieu is een farce. Dat neemt niemand serieus. Voor de Olympische Spelen is het te vroeg om te constateren of dat invloed heeft op het imago. Dat hangt af van de organisatie.”
De oplossing ligt bij de bestrijding van stereotypen, meent Kotsjemasova. Daarnaast doet ze een beroep op de Russische regering, de grote bedrijven en het volk. ,,Voor de eerste twee is het tijd om het bordje ‘geen commentaar’ te verwijderen van de deur en eerlijk en direct vragen te beantwoorden. Wij, Russen, brengen ons eigen land in diskrediet. Wij zijn voortdurend op haar aan het schelden en bekritiseren. Iedereen hoort dat. Ons imago verbetert alleen wanneer we onszelf beginnen te respecteren en te houden van ons land.”

Voor eeuwig vrienden dankzij de trein

,,Floris, goedendag!
Een gelukkig nieuwjaar!
Ik hoop dat je Oud en Nieuw hebt doorgebracht met waardigheid.
Ik wens je veel succes in je werk, goede contacten, mooie verhalen en al het gezonds toe!!
Nogmaals bedankt voor het goede gezelschap tijdens de reis naar Moskou vanuit Syktyvkar (en iemand die uit Oestjoeg reisde:))
We houden contact!
Aleksandr"
Drie weken geleden ontmoette ik hem in de trein, toen ik uit Veliki Oestjoeg kwam. En deze week ontving ik deze prachtige email. Negentien uur zaten we met zijn tweeën in een coupé. We deelden ons eten. Ik at een kotelet van hem. Hij mijn kaas en wat pistachenoten. De mandarijnen liet hij staan. ,,Hier delen we alles met elkaar. Zo doen we dat in Rusland", verklaarde hij zijn gastvrijheid.
Aleksandr - donkere baard en een groene legerbroek - vertelde over zijn werk als psycholoog en dat hij daarom kris kras door het land reist, liet zijn amuletten zien en bespeelde met zijn mond een mini-instrument van een Russische nomadenstam. ,,Ik voel de klanken van binnen en dat geeft een innerlijke rust."
Romantisch werd het zelfs nog even toen we het licht van de coupé uitdeden, waardoor we beter de witte buitenwereld konden zien. De provodnitsa, de hoedster van onze wagon, opende de deur, schrok van het intieme moment en wilde snel weggaan. We zeiden dat ze ons mocht storen. Ze kwam loten verkopen.
Aleksandr dus, een beetje een zweverig type. In Nederland zou ik dan met een half oor hebben geluisterd of nog niet eens, maar in Rusland is natuurlijk alles interessanter en maakt elke Rus mij nieuwsgierig. De email is het bewijs hoe warm Russen kunnen zijn.
De treinreis naar Veliki Oestjoeg was ook al bijzonder. In de restauratiewagon, niet meer dan een buffet en wat statafels, waren uitgelaten soldaten op jacht naar bier. Ze reisden naar Syktyvkar in de noordelijke autonome deelrepubliek Komi. Ze hadden hun mooiste uniform, met een smetteloze witte riem, aan en hun medailles opgespeld. Hun zwarte schoenen gepoetst en hun baret op.
Hun dienstplicht van een jaar zat erop en dat lieten ze merken. Ze joelden, schreeuwden en renden als kinderen zo blij tijdens de pauzes over het perron. Ze wilden maar al te graag op de foto met mij, de onbekende Nederlander. ,,Het was zwaar. We sliepen drie uur per dag. We worden nu alleen opgeroepen als we Moskou moeten beschermen tegen protesten”, zei een van hen tegen mij. Hun uitgelatenheid irriteerden de passagiers. ,,Ik snap jullie blijdschap, maar kan het wat stiller”, sprak de juffrouw van het buffetrestaurant streng als een lerares. ,,Er zijn klachten. Mensen willen rusten.”
De soldaten, hun haar kort geschoren, maakten in de restauratiewagon vrienden met twee jongens uit Orenboerg, bij de zuidelijke grens met Kazachstan. Ze reisden naar het noordelijke Vorkoeta, waar ze werken in de gassector voor een salaris van 1500 euro per maand. Eentje is geboren in de Kaukasische deelrepubliek Dagestan, de ander in Georgië. Russen met donkere jongens, niet altijd een gelukkige combinatie, maar in de trein wel. ,,Mijn tafel is jullie tafel”, nodigde een van de soldaten de twee uit. Met zijn allen dronken we bier en we omhelsden elkaar alsof we voor eeuwig vrienden blijven.

Het volk mag kiezen

De Russen, althans de Moskovieten, hebben weer eens wat te kiezen. Dit keer zonder valse stembiljetten, kiezers ronselen en ander list en bedrog. Daar gaan we dan vanuit. Het gaat om een nieuw schema voor de Moskouse metro. Zoek de verschillen, kies uit en stem (scroll op de pagina naar beneden).

Update: Het volk heeft gesproken. Het onderste schema won. De gelukkige is de Studio van Artjom Lebedev. Met 38,4 procent van de stemmen.

Lenins lichaam verdeelt Russen nog altijd

Voor de een staat hij symbool voor een totalitair regime. Voor de ander blijft hij een held. Het opgebaarde lichaam van Sovjetleider Vladimir Lenin houdt Rusland bezig.

Ze hebben het erover gehad, voordat ze naar het Moskouse Rode Plein gingen om een videofilmpje te maken. Moet Vladimir Lenin, daar opgebaard in een mausoleum, blijven liggen of moet de legendarische, bolsjewistische revolutionair en de architect van de Sovjet-Unie worden begraven? Natalja en Irina schetsen de discussie die deze dagen is opgelaaid sinds bekend is dat zijn mausoleum wordt gerenoveerd en gesloten blijft tot eind april, terwijl Lenin niet van plaats veranderd.
‘Hij heeft veel voor de Russische geschiedenis betekend’, zegt Natalja, terwijl ze voor Irina’s camera poseert. Achter Natalja ligt het granieten, marmeren mausoleum vanwege de renovatie onder een bolvormige witte tent. Een bruin hek met rode lichten erop vormt de afscheiding met het publiek. Natalja somt op: ,,Zijn Oktoberrevolutie in 1917, de burgeroorlog en zijn rol tijdens de Eerste Wereldoorlog, hij maakt deel uit van ons land.”
Wat de twee 18-jarige vriendinnen betreft mag Lenin blijven liggen wegens zijn invloed voor Rusland. Toch begrijpen zij de enorme aversie tegen Lenins mausoleum bij andere Russen. ,,Hij richtte een totalitaire staat op”, voegt Irina toe. ,,Velen zijn hier slachtoffer van geworden. Velen zijn omgekomen.”

Al sinds zijn dood in 1924 ligt Lenin opgebaard in een graftombe. De discussie over wat te doen met zijn lichaam speelt sinds de val van de Sovjet-Unie in 1991. Rusland nam toen afscheid van Lenins communisme dat het land vanaf 1917 vorm had gegeven. Na het einde van het Sovjetrijk klinken er stemmen om Lenin te begraven. In een opiniepeiling vorig jaar schaarde 56 procent van de bevolking zich achter dit idee.
Maar een invloedrijke groep, de communisten, biedt verzet: handen af van Lenin. Niet alleen van het mausoleum, maar ook van zijn standbeelden door heel Rusland. De Sovjetleider is voor de communisten de verpersoonlijking van een imperium met de overwinning op nazi-Duitsland, ruimtevaart en gratis onderwijs en zorg als gevolg.
Ze hebben steun van niemand minder dan president Vladimir Poetin, opgegroeid in de Sovjet-Unie. Hij vergeleek eerder deze maand op een bijeenkomst voor aanhangers Lenins gebalsemde lichaam met dat van relikwieën van christelijke heiligen. Hij mikt op zijn electoraat, de Sovjetklasse. ,,Velen zeggen dat het mausoleum in tegenspraak is met tradities. Wat gaat in tegenspraak met tradities? Ga naar het Holenklooster in Kiev of bekijk het klooster in Pskov of de Griekse berg Athos. Daar liggen overblijfselen van heiligen. Je kunt alles zien.”

Lenin zelf had liever een begrafenis. De Sovjetleiding willigde zijn wens niet in. Had ze dat maar gedaan, vindt de 30-jarige Masja. Ze maakt foto’s van de witte tent. ,,Om mijn vrienden te laten zien hoe het mausoleum erbij ligt. Lenin moet worden begraven, want zijn ziel is uit zijn lichaam. Jij zou het toch ook niet leuk vinden als allemaal mensen naar jouw opa komen kijken. En ook nog eens tegen betaling. Daarbij, door Lenin gingen de grenzen dicht. Er was geen vrijheid. Ik kom uit Vorkoeta. Weet je waar dat ligt? In het noorden bij de Goelagstrafkampen.”
Het mausoleum vormt een van de attracties op het Rode Plein. Al staan er als het open is geen dikke rijen om Lenin te bezichtigen. Russen en toeristen maken graag foto’s van het monument. Net als Aleksandr Gasitsj (52),die op doorreis is naar zijn ouders in het Noord-Russische Archangelsk. Hij groeide op in de communistische jeugdbeweging Komsomol. ,,Het Rode Plein symboliseert de geschiedenis van Moskou en dus van Rusland. De rol van het plein, het Kremlin als vesting, kerken. Daar hoort Lenin bij.” Hem uitwissen kan niet, vindt Gasitsj. ,,Je moet de geschiedenis niet veranderen.”