'Wat was er gebeurd als Hitler hier had gewonnen?'

Het doet Russen pijn dat het Westen hun rol tijdens de Tweede Wereldoorlog vergeet. Terwijl de Slag om Stalingrad, die vandaag zeventig jaar geleden eindigde in een zege voor de Sovjet-Unie, wordt gezien als een van de keerpunten van de oorlog. ,,Vraag maar aan jouw politici, aan jouw land, waarom jullie ons niet bedanken.”

,,Hier in Stalingrad begon het. Het was de ommekeer tijdens de oorlog. We voelden ons zo krachtig, nadat we de sterke Duitsers bij Stalingrad hadden verslagen. We waren ervan overtuigd dat we de oorlog zouden winnen. Wat was er gebeurd als Hitler hier had gewonnen? Het doet pijn dat andere landen dat niet zien en weinig weten over onze strijd, terwijl wij zoveel mensen hebben verloren.”
Irina Letoenovskaja (67), geboren in 1945, noemt zichzelf een dochter van de overwinning. Ze zit op een bankje in de kerk op de beroemde heuvel Mamajev Koergan, het hart van de Slag om Stalingrad, de stad die van 23 augustus 1942 tot en met 2 februari 1943 het strijdveld was tussen Hitlers Duitsland en Stalins Sovjet-Unie. De heuvel was van strategisch belang met uitzicht over de rivier de Volga, het centrum van de stad, de fabrieken en de spoorlijn van toen Stalingrad, tegenwoordig Volgograd in het zuiden van Rusland.

De bewondering voor de soldaten groeit meer en meer op Mamajev Koergan tijdens de wandeling naar boven om het immense oorlogsstandbeeld ‘Het moederland roept’, met getrokken zwaard, van dichtbij te bekijken. Bij -11 graden snijdt de wind in het gezicht. De mist voorkomt een goed uitzicht over de stad. De sneeuw stuift aan alle kanten op. Even een pen vasthouden of een foto maken gaat nog net, maar dan doen de vingers al zeer.
Stalingrad was de hel op aarde. In totaal overleden hier 850.000 Russen. Duitsland liep zware klappen op: 1,1 miljoen soldaten stierven of raakten gewond. In een etmaal kon Mamajev Koergan tien tot twaalf keer in handen vallen van de tegenstander, zegt gids Ljoebov Basjkirova (27) bij een panorama van de strijd om de heuvel in het plaatselijke oorlogsmuseum. ,,Het duurde tien jaar, voordat de grond schoon was van oorlogspuin”, vertelt ze.

Stalingrad was cruciaal voor de gehele oorlog, zegt museumdirecteur Boris Oesik (70) op luide toon in zijn werkkamer. Historici geven hem gelijk. ,,Hitler wilde de stad om vervolgens door te kunnen stoten naar de olie in Azerbeidzjan. Die had hij nodig. Aan de grens stond het Turkse leger al klaar om de Sovjet-Unie binnen te vallen. Japan was in het oosten hetzelfde van plan. Dat zijn feiten. Toen de Sovjet-Unie had gewonnen gaf ze het initiatief niet meer uit handen. Het was een mentale zege. Hitler had bij Stalingrad te veel mensen verloren. Hij had geen plan meer. Na onze overwinning kon het Westen een tweede front openen.”
Oorlogsherinneringen te over in Volgograd, waar straat voor straat, plein voor plein en huis voor huis werd gevochten. De kapotgeschoten molen achter het museum is blijven staan. Net als de muur om het zwaarbevochten huis van Pavlov, die de Russen onder leiding van sergeant Jakov Pavlov vrij moesten krijgen van Duitsers. Straten dragen namen van generaals of verwijzen naar divisies. Nu de herdenking eraan komt, hangen overal in de stad vlaggen en posters.

Dat is in het eigen Rusland, waar de Grote Vaderlandse Oorlog elk jaar zo uitgebreid mogelijk wordt herdacht met televisieseries, films en boeken. Maar in het Westen worden de Amerikanen, Britten en Canadezen bedankt voor de bevrijding. De Sovjet-Unie krijgt amper lof toegezwaaid en al helemaal niet vanwege de Slag bij Stalingrad. Veruit de meeste slachtoffers vielen aan Sovjetzijde, ruim 23 miljoen burgers en soldaten. De Russische grond trilde van noord naar zuid.
Het gebrek aan erkenning steekt de Russen. Niet alleen bij Letoenovskaja in de kerk op Mamajev Koergan. Ook bij museumdirecteur Oesik. Onrustig loopt hij rond in zijn kamer. ,,Ja, natuurlijk doet dat zeer”, zegt hij verbitterd. ,,Ik heb twee ooms verloren door de oorlog. Jonge mensen gaven hun leven voor een ander. Na Stalingrad hebben we Boedapest en Warschau bevrijd. Uiteindelijk zaten we in Berlijn.”

In de triomfzaal van het museum luisteren honderd overlevenden van de de Slag om Stalingrad naar een herdenkingsconcert. Een van hen is de 79-jarige Ljoedmila Moekovina. Terwijl haar generatiegenoten na afloop snel hun jas pakken, vertelt ze op een bankje in de hal over haar oorlogsverleden. Hoe Stalingrad in vlammen stond door de Duitse bombardementen. Maar dat ze haar leven dankt aan een Duitse soldaat, die haar een doortocht gaf naar een wijk, waar minder werd gevochten.
Met haar broze stem blijft ze herhalen dat de wereld Stalingrad niet mag vergeten en haalt uit naar degenen die dat wel doen. ,,Vraag maar aan jouw politici, aan jouw land, waarom ze ons niet bedanken. Dat moet je niet bij mij doen. Dit is politiek. We waren na de oorlog de vijand van de Amerikanen. Het socialisme tegenover het kapitalisme.”

De Koude Oorlog tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten zette de toon. In Grand Café in het centrum van Volgograd weten Valera Loenjev (27) en Dmitri Vernjak (28) het antwoord daarom wel. Samen werken ze bij een reclamebureau en delen een pizza. Tegenover het café brandt buiten het eeuwige vuur voor de slachtoffers van de oorlog. Bloemen en een soldatenhelm met gaten liggen ernaast. ,,Buitenlandse politici veranderen bewust de feiten over onze overwinning, zoals Poolse nationalisten graag doen”, zegt Vernjak gefrustreerd. ,,Ze zien ons als de vijand, vanwege de rol van de Sovjet-Unie.”
Loenjev kijkt naar de andere overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog, die vervolgens het tijdsbeeld in het West-Europa bepaalde. ,,De Verenigde Staten kwamen met hulp en sindsdien domineren ze Europa. Die doet wat Amerika zegt. Maar wij worden als negatief afgeschilderd. Wij krijgen het verwijt dat we Oost-Europa hebben bezet, terwijl de Verenigde Staten in het Westen ook hun ideologie hebben verspreid. Zo slecht hadden landen als Polen het niet. Het levensniveau lag daar hoger dan in de Sovjet-Unie.”

Vernjak en Loenjev beseffen dat hun land te maken heeft met een negatief imago, waar Rusland moeilijk van verlost raakt. Vernjak richt zich op de Westerse politici. ,,Als zij positiever over ons gaan praten dan volgen de burgers vanzelf. Negatieve beelden komen van pas, omdat iedereen strijdt om olie en gas, zoals in Afghanistan, Irak en nu ook Syrië.” Loenjev vult hem aan: ,,Politici hebben een buitenlandse vijand nodig om de burger af te leiden van de eigen problemen.”
Volgograd staat tijdens de herdenking volop in de belangstelling. Gasten uit binnen- en buitenland komen naar de stad om de parade te aanschouwen. Vier dagen vooraf oefenen Russische soldaten voor de optocht. Ze krijgen instructies waar ze moeten staan en hoe ze moeten kijken. Luid klinkt het ‘hoeraaaaaaa’ uit de kelen van mannen en vrouwen over het plein als de overwinning wordt gevierd. Straf marcheren ze daarna over het plein. Geweerschoten knallen in de lucht.

Deze keer is zeventig jaar een mooi rond getal, maar hierna sterft de aandacht voor Volgograd. Museumdirecteur Oesik beseft het. Hij is daarom extra blij met het bezoek van een buitenlandse journalist. ,,Ben jij weleens op de televisie geweest in je eigen land om hierover te vertellen?” Hij vergoot zijn ogen van ongeloof als hij hoort dat het antwoord negatief is. ,,We moeten hierover blijven praten. Jij als journalist moet dat doen. Onze veteranen komen nauwelijks in het buitenland. Van de honderd is er een in de Verenigde Staten geweest. Het is te duur voor hen. Een visum betalen, vliegen en dat van een pensioen van 12.000 roebel (295 euro, FA).”
In de kerk op Mamajev Koergan peinst Letoenovskaja over hoe de wereld te vertellen over de Slag bij Stalingrad. Ze beseft dat haar land ondanks de opofferingen geen erkenning krijgt in het buitenland, vanwege de Koude Oorlog. Ze richt zich op de gewone burger. ,,Het begint bij de waarheid. Het draait om de feiten. Die moeten de mensen weten, want politici vertellen alles alleen in hun voordeel. “