Dag Rusland: een leven zonder stilettohakken

Buiten danst de sneeuw van links naar rechts, van omhoog naar omlaag in het licht van de Moskouse straatlantaarns. Ik verheug me nu al op het langlaufen over de bevroren Moskva. Langs ijsvissers in hun koepeltentjes stil zittend alsof ze zelf bevroren zijn, de kerk met de gouden koepels als uien glinsterend in de zon. En dan plots verschijnt er een man slechts gehuld in een korte broek en op blote voeten hardlopend over de bevroren rivier.

Zo kan ik nog wel tientallen regels vullen over Rusland, waar mijn hart van gloeit. En toch, toch is het tijd om te vertrekken. Vanaf 15 april zet ik de terugreis naar Nederland in. Na een verblijf van bijna vier jaar. Toen arriveerde ik op vliegveld Moskou Domodedovo met slechts een rugzak en twee opdrachtgevers. De bedoeling is niet om direct naar Nederland te gaan, maar via een omweg. Om in het vliegtuig te stappen en drie uur later op Schiphol te staan is een te grote schok. De overgang van Russische vrouwen met benen als stelten met daaronder stilettohakken tegenover de Nederlandse dames met hun platte schoenen heeft tijd nodig.
Rusland voelt als thuis en Moskou als een warme bontjas. Als ik terugkeerde na een bliksembezoek aan Nederland en ik vloog boven Russisch grondgebied werd ik warm van binnen. In Moskou kan ik in het weekend niet uitslapen. Zodra ik wakker ben, voel ik de drang om naar buiten te gaan. Deze miljoenenstad ontdekken. Espresso drinken in een van de talloze cafés, slenteren door een wijk waar een jaar geleden niets te doen was en er zich nu van alles ontwikkelt: ateliers, tentoonstellingen en restaurants. Op weg naar een nieuw protest, waarin Ruslands leiders de volle laag krijgen en jonge soldaten toekijken. Ik krijg er ladingen energie van.

Rusland heeft mij alles gegeven waar ik van droomde als journalist. De lieve, gastvrije Russen die ik heb ontmoet door het hele land. Ik zou nu zo bij hen kunnen aankloppen en ze zullen me ontvangen als hun verloren zoon met drank en eten. Op bezoek geweest bij Ruslands leiders: Poetins huis buiten Moskou en de gouden Aleksandrzaal van Medvedevs Kremlin. Ik trok naar broeierig Dagestan met drie aanslagen in een nacht in de stad, Machatsjkala, waar ik toen sliep. Skiede op de toppen van de Kaukasus. Zag dat medewerkers van stembureaus kleine cadeaus gaven met het logo van Poetins partij erop aan mensen die nog moesten stemmen. De protesten die volgden met de opkomst van de mondige middenklasse. Ongekend in Poetins Rusland.
Ik bouwde met trots mijn winkel op. Reportages, analyses en interviews geschreven voor opdrachtgevers die niet misstaan. Het betekent keihard werken, 24x7, schrijven, Facebook, passie, ondernemen, doorzetten, onderscheiden, inzet, bloggen, fotograferen, nieuwsgierigheid, Twitter, altijd in voor een verhaal, een portie geluk, scherp blijven en ernaar leven als een topsporter. En dan volgt daarom meteen een onthulling: in vier jaar Rusland ben ik nog nooit dronken geweest. Dat voor een journalist.

Het kan dus slagen als freelance journalist in de voor media slechte tijden met ontslagen, bezuinigingen, geklaag van collega's, ander doemdenken en de lancering van nieuwe projecten (zie hier en hier) in de hoop het tij te kunnen keren. Mijn vertrek heeft werkelijk niets te maken met te weinig inkomsten of een gebrek aan opdrachten, maar met het streven naar nieuwe dromen. Dat je als freelancer gratis werk moet leveren, zoals de discussie nu is, geloof ik niet. Ook niet als starter. Alsof de beginnende bakker gratis brood uitdeelt. Dan kan hij de tent sluiten. Het argument dat een opdracht bij een bekend medium weliswaar gratis is, maar goed voor je bekendheid, is flauwekul. Daar was ik in het begin als groentje nog gevoelig voor, maar het heeft me nog nooit wat opgeleverd. Liever ging ik zelf achter betalende opdrachtgevers aan. Met mijn blog, artikelen en enthousiasme als visitekaartje.
Zonder geld geen nieuws uit Rusland. Het is niet meer de supermacht van weleer, maar nog altijd een land om rekening mee te houden. Kijk alleen al maar naar de afgelopen dagen: de Russische spaarcenten en witwaspraktijken op Cyprus, invallen bij ngo's, de dood (moord, zelfmoord?) van de ooit invloedrijke oligarch Boris Berezovski en de niet-arrestatie van zijn rivaal Roman Abramovitsj. Een land dat hoort tot een van de grootste handelspartners van Nederland en samen delen ze een geschiedenis. Zie ook het huidige Nederland-Ruslandjaar. Een land dat zit bij de Raad van Europa en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, een Europees huis. Dan zijn er nog de talloze persoonlijke verhalen. Elke Rus heeft een bewogen geschiedenis: Stalin, WOII, het communisme, de val van de Sovjet-Unie, de turbulente jaren negentig en Poetins Rusland. Dit moet verteld worden. Zeker nu de traditionele media hun vaste correspondenten terugtrekken, moeten de freelancers dit gat vullen.

Rusland is nog niet van mij af. Mijn plan is om onder andere verder te gaan als reizend correspondent voormalige Sovjet-Unie, met standplaats Amsterdam. Het zal in Nederland wennen zijn zonder vrouwen met benen als stelten met daaronder stilettohakken.
See you on the road.
PS. Tot op het laatst zal ik op mijn blog schrijven.

Viktor Jerofejev: ‘Ik sta symbool voor de Europese waarden'

Schrijver Viktor Jerofejev is te gast op het filmfestival Movies that Matters dat vandaag begint. Jerofejev is te zien in de documentaire Russian Libertine, waarin hij zijn kijk geeft op het huidige Rusland.

Hij voelt de hete adem in zijn nek van extremistische groeperingen in Rusland. Schrijver Viktor Jerofejev, de man met het Europese hart, wil door zijn ogen het Rusland van de toekomst laten zien. ,,Er is er een burgeroorlog gaande tegen de mondige samenleving.”

Een toepasselijker locatie voor een schrijver als Viktor Jerofejev (65) bestaat bijna niet. Twee minuten lopen van zijn appartement in de Russische hoofdstad Moskou ligt de beroemde Chamovnikirechtbank. Hier hoorde oligarch Michail Chodorkovski in december 2010 zijn tweede vonnis tegen zich. Hier kregen de drie leden van de vrouwelijke punkband Pussy Riot in 2012 twee jaar strafkamp opgelegd. Binnen kwam de rechter tot een oordeel. Buiten roerde de menigte zich en greep de politie in.

Moskou bevindt zich in het oog van de storm en Jerofejev beziet het van een afstand. Niet alleen de eerder genoemde processen, maar sinds de parlementsverkiezingen van 2011 de eerste protesten onder Ruslands grote baas Vladimir Poetin, het ontstaan van een burgermaatschappij, huiszoekingen en arrestaties. ,,Ik ben geen mensenrechtenacitivist”, laat hij direct weten in zijn woonkamer, terwijl hij ontspannen lichtjes onderuitgezakt zit op een blauwe bank. ,,Ik voel me niet geëngageerd met bijvoorbeeld de positie van de vrouw in de wereld. Ik ben schrijver. Ik neem waar. Rusland heeft intellectuelen, schrijvers. Die laten zien hoe Rusland er bijstaat en hoe het land hoort te zijn. Maar bij de protesten moet je partij kiezen.”

Burgeroorlog

Jerofejev koos voor de oppositie. Pleitend voor democratie in zijn land naar Westers voorbeeld. Nu en als schrijver tijdens de Sovjet-Unie. Hij heeft een woning in Parijs. Niet verwonderlijk, want Jerofejev heeft een Europees hart. Met dank aan zijn vader die als Sovjetdiplomaat de wereld rondreisde, waardoor Jerofejev nooit het communisme heeft gezien als het gedroomde paradijs en openstaat voor andere visies op de wereld. ,,Mijn vader toonde mij andere landen als Nederland en Frankrijk. Landen met verschillende ideeën en kwaliteit van leven. Als Sovjetdiplomaat zocht hij naar compromissen en probeerde de wensen van de ander te begrijpen.”

Zijn boeken en zijn rol in de film Russian Libertine maken van hem niet een directe bedreiging voor het machtige staatsapparaat. Daarvoor speelt hij te veel de rol van observant. Jerofejev vreest niet dat hem hetzelfde te wachten staat als Anna Politkovskaja, Aleksandr Litvinenko en Sergej Magnitski,  de journaliste, de oud-KGB’er en jurist. Allen kwamen ze om na een directe confrontatie met de macht. Ze noemden in het openbaar namen, overtredingen, spitten in geheimen en stuitten op meedogenloze tegenstanders.

Zaken waar Jerofejev zich niet sterk mee bezighoudt. Hij is niet alleen de felle criticus die als het even kan, uithaalt naar Poetin. Hij ziet de gebreken onder diens ,,autoritaire” heerschappij, maar ook de geboekte winst in vergelijking met de gesloten Sovjet-Unie. ,,Er is hier meer vrijheid dan het Westen denkt, maar minder vrijheid dan we willen. Er zijn huiszoekingen, nieuwe wetten die de oppositie belasten en de Pussy Riotzaak. Wat dat betreft is er een burgeroorlog gaande tegen de mondige samenleving. Maar onder Poetin kunnen we andere landen bezoeken. Er is vrije pers, zoals het radiostation Echo Moskvi, de krant Novaja Gazeta en het internetkanaal Dozjd. We kunnen elkaar zien tijdens de protesten en discussiëren over het land.”

Scheidsrechter

Hij koestert zijn rol als vrijdenker. Dit geeft hem de mogelijkheid zijn eigen positie te bepalen. Jerofejev zal zich daarom nooit binden. Ik ben de meest vrije man van Rusland, zegt hij in de eerste scene van Russian Libertine, terwijl hij in zijn eentje rokend over straat loopt. ,,Je zal mij nooit minister van Cultuur zien worden of lid van een politieke partij”, zegt hij thuis op zijn rode schoenen die fel afsteken tegen zijn donkere kleding. ,,Ik ben onafhankelijk.”

Maar kunstenaars met hun vrije gedachten liggen onder vuur in het hedendaagse Rusland. De dreiging voor hen neemt toe vanuit de overheid nu het land onder Poetin meer en meer op de patriottische toer gaat. Na veertien jaar het cultuurprogramma Apokrif op het staatskanaal Koeltoera te hebben gepresenteerd moest Jerofejev daarmee stoppen op last van de overheid. Dat raakte hem in zijn portemonnee. ,,Ik denk anders en kan daarmee mensen beïnvloeden. Ik sta symbool voor de Europese waarden. Mijn dochter zit op een Franse school. Wat ik wil is een normaal land met Europese waarden. Daarom ben ik een gevaar voor de elite, die opereert in haar eigen belang en wil het land niet ontwikkelen.”

Zijn denkwijze staat lijnrecht tegenover een andere reële dreiging, misschien wel gevaarlijker dan de staat: Russische nationalisten en radicale gelovigen. Zij krijgen de ruimte van het Kremlin en werpen zich op als de ware hoeder van het echte Rusland vrij van Westerse invloeden. Ze zien zichzelf als de scheidsrechter die bepaalt wat wel en niet goed is voor hun land. Ze schromen niet om hun tegenstanders in diskrediet te brengen en te beschadigen.

iPads

Jerofejevs De encyclopedie van de Russische ziel zette kwaad bloed bij deze groepen. Het werk bevat volgens hen russofobe elementen. ,,Nationalisten hebben geprobeerd een rechtszaak tegen me aan te spannen. Maar de procureur-generaal zag er niets in. Daarnaast hebben negentien professoren van de Moskouse Staatsuniversiteit een brief geschreven om te voorkomen dat het in de winkel kwam te liggen. Onder hen orthodoxe docenten.”  

Zijn broer Andrej, een bekende curator, zegt in Russian Libertine dat hij en Viktor op een dodenlijst staan. Andrej botste al eens met nationalistische en orthodoxe groeperingen naar aanleiding van een tentoonstelling van hem. ,,Ga maar eens kijken op internet dan kun je de doodsbedreigingen aan mijn adres lezen”, vertelt Viktor rustig.

Vanuit zijn huis ziet hij Moskou veranderen. Meer koffiebars, iPads in de metro en gratis wifi in parken. Op de achtergrond klinkt naast het gefluit van een papegaai uit een kamer de televisie, waar zijn zevenjarige dochter Maja naar zit te kijken. Het is de nieuwe generatie die eraan komt en proeft van het Westen.

Zij zijn de hoop van Jerofejev en deze ontwikkeling wil hij vastleggen. ,,Steeds meer Moskouse jongeren zijn geïnteresseerd in het Westen. In films, in kleding, wat daar gebeurt. Ze vormen een nieuwe generatie. Mijn rol is om hierover te schrijven. Met Russian Libertine wil ik niet alleen mijn vaste lezers laten weten wat in Rusland aan de hand is. Ik kan nu in andere landen op de televisie en in de film vertellen dat buitenlanders Rusland niet alleen moeten associëren met Poetin, het Kremlin en een wreed en autoritair regime. Maar dat met de protestbeweging een burgermaatschapppij groeit, die zelf nadenkt en analyseert. Dat wil ik laten zien via mijn ogen.”

In de Moskouse tijdmachine

Nors zegt de bewaker, terwijl hij nauwelijks opkijkt van zijn papier: ,,Die winkel ken ik niet. Je hebt toestemming nodig om het terrein op te komen." Typische Russische onvriendelijkheid. Met hem valt niet te praten. Ik bel naar de winkel, eentje met kasten, stoelen en tafels uit de jaren zestig en zeventig die ligt op een Moskous fabrieksterrein, waar ze plastic produceren. ,,Ja, je hebt een verklaring nodig", bevestigt een meisjesstem slaperig aan de andere kant van de lijn. ,,Kom maandag maar terug."

Daar moet ik het mee doen. Mijn jacht naar een nieuwe ontdekking lijkt te stranden. Maar dit is Moskou. De stad die nooit slaapt. Met inwoners die barsten van het creatieve talent. Alleen het beste overleeft alle stormen. Een stad, waar elke dag wel een nieuw café, winkel of tentoonstelling opengaat. In een gammele trolleybus, langs de Moskva, rijd ik terug naar metrostation Kievskaja en ga vervolgens met de metro richting Koerskaja. Een dag slenterend door de Moskouse tijdsmachine vol verrassingen staat op het punt te beginnen.

Rond metrostation Kievskaja loop ik langs zwervers met hun zwarte, kapotte kleding aan, hun vettige haren en onverzorgde baarden. Rechtstreeks weggelopen uit de 19e eeuw. Ze hangen en liggen rond de treinstations en op de trappen naar de metrohaltes. Hun lichaamsgeur beneemt elke adem, terwijl ze hun ene hand ophouden voor een roebel en met de andere een fles alcohol aan hun mond zetten. Soms liggen ze languit met bebloede gezichten op de grond. Roerloos, terwijl een andere zwerver zijn maat tevergeefs probeert op te tillen.

Beneden op metrostation Kievskaja is het tijd voor de Sovjet-Unie. Op het perron verwijzen graanafbeeldingen naar de vriendschap tussen de Sovjetrepublieken Rusland en Oekraïne. Ronde, gedrongen, eenzame vrouwen van rond de vijftig gehuld in een dikke bontjas, kort haar en immer chagrijnig kijkend waggelen de metrotrein in. Ze trekken zich niets aan van de veranderende wereld. Hun eerste missie is het zoeken van een zitplaats. Ze eisen die voor zichzelf op, vinden dat ze er, gelet op hun leeftijd en hun zware leven zo zonder man, recht op hebben. Ze aarzelen niet om andere reizigers een duw te geven. Dit is hun metro, lijken ze het uit te schreeuwen.

Moskou wordt er niet fraaier op op het oude fabrieksterrein van Arma, een gasfabriek uit 1865. Zwarte hopen sneeuw liggen langs de gebouwen. Overal zijn de deuren dicht. Bouwwerkzaamheden overstemmen elk geluid. Op deze grijze winterdag geven de fabrieksmuren een nog donkerder kleur. Een lach hier buiten is ver weg.

Een smalle deur omringd met beschilderde bloemen op de muur trekt de nieuwsgierigheid. Ik open de deur, loop een meter naar binnen en sta dan perplex stil van verbazing. Binnen een lange, bruine tafel met een samovar voor thee, manden met brood en karaffen huisgemaakte limonade. Allemaal gratis. Het volgende is dat niet. In een hoek liggen bieten, aardappels en potten jam en honing. In een ijskast staan yoghurt, kaas en kefir. Alles is afkomstig van Russische boeren, het handelsmerk van Lavkalavka. Op de achtergrond bevindt zich een open keuken. Op het aanrecht liggen vers gebakken pannenkoeken op elkaar gestapeld vanwege maslenitsa, een feest om de lente te verwelkomen. Bruine houten grootmoederskasten met glazen deuren worden gebruikt om het servies op te slaan. Aan de muren hangen schilderijen.  Een vriendelijke jongedame vanachter haar laptop komt op de buitenlander afgelopen: ,,Je bent niet de eerste die van verbazing staat te kijken", zegt ze in vloeiend Engels.

In Lavkalavka zijn de zwervers, de bitse bewaker en de chagrijnige Sovjetvrouwen snel vergeten. Dit is typisch Moskou. Juweeltjes in een wilde zee van betonnen gebouwen, razende en toeterende auto's en schreeuwende reclameborden. Achter elke deur, hoek, na elke straat kan er altijd een verrassing opduiken: een park met mooie beelden, een café waar je niet betaalt voor je espresso, maar voor de tijd dat je er zit, een fraai huis van een beroemde, Russische schrijver. Elke voetstap is een ontdekking.

Van Arma loop ik direct door naar Vinzavod, een wijnfabriek uit 1889, waar nu kunstgaleries zitten. Hier komen jonge mannen met hippe, volle baarden in hun skinny jeans en hun iPad altijd bij de hand. Ze flirten met de meisjes die een beker cappuccino hebben meegenomen van de op elke hoek van de straat zittende koffiebar. Ze duiken niet alleen op in Vinzavod of Arma, maar ook op andere designfabrieken als Flacon, een glasfabriek uit de 19e eeuw, en Krasny Oktjabr, een chocoladefabriek uit 1851. Dit is de Moskouse creatieve klasse, die werkt op een reclame-bureau, in een eigen kledingatelier of de kolommen vult van hippe tijdschiften als Afisja of Bolsjoj Gorod.

Na Vinzavod is het, ook op loopafstand, de beurt aan Artplay, een voormalig industrieterrein en waar twee jaar geleden de kunstbiennale plaatsvond. Nu zijn er op verschillende verdiepingen van het hoofdgebouw voor de Rijke Rus vooral dure, kitscherige meubelzaken met een goudkleurige geweer als lampenkaphouder, leren banken en badkuipen met glimmende koperen kranen.

Op naar de bovenste verdieping. Ik doe de deur open naar het dak. Voor me ligt een ijsbaan. Twee meisjes schaatsen rondjes. Housemuziek dreunt uit de luidsprekers. Op de achtergrond het uitzicht over nieuwe gebouwen, Russische-orthodoxe kerken en een Stalinwolkenkrabber. Het tijdsbeeld dat Moskou te bieden heeft.

PS: Van niet alles heb ik foto's gemaakt. Pas later besef je pas hoe bijzonder het was wat je op een dag allemaal hebt gezien. Dan laat ik het eten bij Deti Rajka nog even buiten beschouwing, evenals de avondwandeling langs een Stalinwolkenkrabber. Hier zijn dan wel foto's van, de laatste twee.

Overal loert het gevaar voor Gazprom

Europa vreest Rusland als energiereus. Maar de ijzersterke positie van het Russische gasbedrijf Gazprom wankelt. ,,Dit had niemand verwacht.”

Alsof De Russen graag willen benadrukken van wie het gas afkomstig is. Wie met de auto de Nord Streamgaspijplijn op Russisch grondgebied bij de Finse Golf nadert, rijdt eerst lang het terrein van het Russische gasbedrijf Gazprom. Overweldigend doemen de rook en de glimmende pijpleidingen van het concern op. Bewakers kijken nors voor zich uit.
Een paar minuten rijden verderop ligt in een serene rust de Nord Streampijplijn, die het Russische gas naar Europa transporteert. ,,Gazprom bepaalt hoeveel gas Europa krijgt”, zegt bouwopzichter Artjom Kasjirov (31) in het kantoor van de Nord Streampijpleiding, dat niet meer is dan een vergrote bouwkeet. ,,Europa heeft gas nodig en Gazprom kan dat leveren.”
Bij de kustlijn zelf verraden in de sneeuw alleen palen met gele borden en daarop in het zwart ‘gas’ het enorme belang van wat zich hier afspeelt. Verder is het stil. Onder de grond verlaat het gas geruisloos door twee leidingen het Russische vasteland bij Vyborg en bereikt via de Baltische Zee 1224 kilometer verderop de Noord-Duitse kust bij Lubmin. Daarvandaan gaat het Russische gas verder Europa in op weg naar 26 miljoen huishoudens in onder andere Nederland, Frankrijk en Tsjechië. Met een pijpleiding door zee is Europa niet afhankelijk van de grillen van doorvoerlanden. ,,Vier tot zes dagen doet het gas erover om Duitsland te bereiken. Bij afsluiting door Rusland hebben Europese huishoudens voor ongeveer vier dagen gas”, zegt Kasjirov.

Niet iedereen is enthousiast over Nord Stream. Europa, luidt de kritiek, is te veel afhankelijk van Rusland in haar energievoorziening. Een kwart hiervan komt uit Rusland. Met een draai kan Moskou de gaskraan dichtdoen, Europa in de kou zetten en gas als politiek drukmiddel gebruiken. Oekraïne kan erover meepraten. Daar komt de pijpleiding South Stream vanuit Rusland nog bij.
Landen als Nederland, de Gasunie zit voor negen procent in Nord Stream en Gazprom voor 51 procent, doen graag mee. Het gasveld bij Slochteren raakt immers op en Nederland ziet zichzelf graag als spil om gas door Europa te transporteren.
Maar even dichtdraaien, zo simpel ligt dat niet. Het zou zelfmoord betekenen voor Gazprom, dat voor iets meer dan 50 procent in handen is van de staat, want gas vormt de ruggengraat van de Russische economie. Meer dan twintig landen in Midden-en West-Europa zijn goed voor ruim 65 procent van de totale gasexport door Gazprom. Alsof Apple zou besluiten niet meer te leveren aan Europa.

Volgens Jevgeni Mesjtsjankin (50), de Nord Streambaas ter plekke, draait het om wederzijdse afhankelijkheid. Dik ingepakt controleert hij buiten bij -20 de barometers. Zijn snor is bevroren. ,,Het is gedaan met de reputatie van Rusland als Gazprom geen gas levert. Ik heb gewerkt bij Gazprom. Europa is afhankelijk van Russisch gas, maar Gazprom ook van Europa. Het is altijd het doel geweest van Gazprom om gas te leveren. Zo kan Rusland geld verdienen.”
Afhankelijkheid is niet de enige reden waarom Rusland niet de energiemacht is, zoals ze wordt omschreven. Ruslands grootste klant kan tegenwoordig winkelen. Naarstig zoekt Europa naar mogelijkheden om niet afhankelijk te zijn van Rusland. Vloeibaar gas uit Qatar, de Nabucco-pijpleiding vanuit Azië buiten Rusland om en de komst van schaliegas, het beloofde wonder. De economische crisis doet de vraag naar Russisch gas afnemen.
Vooral schaliegas zet de wereld op zijn kop en ondermijnt de positie van Gazprom, menen experts. De Verenigde Staten met hun schaliegas halen volgens het Internationaal Energieagentschap in 2015 Rusland in als grootste gasreus. Polen en Oekraïne, afhankelijk van de Russen, azen op eigen schaliegas.

Gazprom laat zich niet van de wijs brengen. Daar bestaat een heilig vertrouwen in het eigen werk. Gazprombaas Aleksej Miller zei twee jaar geleden: ,,Als je valt voor foie gras hoeft dat niet te betekenen dat een steak je niet meer smaakt.” Een uitspraak geheel in stijl van de plaats waar hij zich op dat moment bevond, het Franse Cannes.
Maar sinds vorig jaar maakt president Vladimir Poetin zich wel zorgen over de opmars van vloeibaar gas en schaliegas. Energie geldt als strategische waarde voor het Kremlin. Poetin richtte zich tot Gazprom: ,,We zijn geen nieuwelingen op de gasmarkt en kennen de wetten goed. Daarom moeten we optreden met de grootste voorzichtigheid, maar tegelijkertijd moeten we ook flexibel zijn.”
Wisselt Gazprom van koers nu Poetin de nieuwe ontwikkelingen vreest? Maria Belova (32), verbonden aan het energiecentrum van de managementopleiding Skolkovo iets buiten Moskou, verwacht dat niet. ,,Dit is de strategie van Miller”, zegt ze op een paarse bank in de hal. ,,Hij gelooft hier in. De Verenigde Staten kunnen schaliegas ontwikkelen, maar in Europa gaat dat moeilijker. De grond is minder geschikt en de techniek ontbreekt. Poetin is weliswaar de president, maar geen expert. Wel zie je nu dat Gazprom zich meer richt op Azië.”

Tot die tijd heeft Gazprom de Europese Unie nodig. Maar die biedt meer verzet nu de Russen terrein verliezen. De Europese gasbedrijven klagen over de houding van Gazprom. Duitse, Franse en Poolse gasconcerns zijn ongelukkig met hun rigide contracten. Ze willen zich onder meer verlossen van de koppeling van de gastarieven aan de hoge olieprijzen. De Europese Commissie doet onderzoek naar machtsmisbruik door Gazprom.
Om verlies van Europese klanten te voorkomen raadt Belova de Russen aan flexibeler met de contracten om te springen. ,,De meeste overeenkomsten lopen door tot 2025. Maar er zit een voorwaarde in dat je om de vijf jaar het contract mag bespreken. Gazprom gaat daar niet in mee en slaat hard met de vuist op tafel. Dit is schadelijk. Als die contracten straks aflopen, gaat Europa echt niet nog een keer in zee met Gazprom.”
Ook Oekraïne voelt zich sterker staan tegenover Gazprom, omdat het land zelf op zoek is naar alternatieven. In januari kwamen de Russen met een gasrekening van 5,2 miljard euro voor hun Oekraïense collega’s. Kiev weet niets van een betalingsachterstand en weigert te betalen. ,,Het is duidelijk dat de dominantie van Gazprom in Oekraïne is verbroken”, zei de Oekraïense minister Leonid Kozjara van Buitenlandse Zaken tegenover de krant European Voice.

Vijf jaar geleden leek niets Gazprom in de weg te liggen. De Russen kenden een ijzersterke positie. Maar nu loert het gevaar aan alle kanten. ,,Dit had niemand verwacht”, concludeert Belova. ,,Al is Rusland nooit een energiemacht geweest. Dat speelt vooral op politiek niveau. Je hebt geen macht als je afhankelijk bent van anderen. Europa zal altijd gas nodig hebben en je weet niet wat er in de toekomst gaat gebeuren. Als er onrust ontstaat in de Arabische Wereld klopt iedereen aan bij Gazprom.”

Liever de buste van Stalin

Te koop: Josef Stalin voor 2400 roebel (59 euro). De blonde Natalja Pokoesova (50) pakt in haar souvenirwinkel in het centrum van Volgograd de buste van de Sovjetdictator – op 5 maart zestig jaar geleden overleden. ‘De magneetjes met Stalins hoofd verkopen het best, maar ik heb liever de buste. Voor de magneetjes moet je naar de ijskast lopen. De buste zet je neer op een plek in de kamer en dan is Stalin automatisch aanwezig’, zegt Pokoesova.

In Rusland en zeker in Volgograd, van 1925 tot 1961 Stalingrad geheten, is de naam van de tiran, die miljoenen de dood injoeg, nooit ver weg. Onder Stalins leiding versloeg het Rode Leger nazi-Duitsland zeventig jaar geleden tijdens de beroemde Slag om Stalingrad. ‘Ni sjagoe nazad’ (Geen stap terug), luidde Stalins bevel. De soldaat die geen trek had in vechten, werd geëxecuteerd. De drie beruchte woorden staan in Volgograd op een herdenkingsmonument.
Stalins aanbidders zien graag dat Volgograd zijn vorige naam terugkrijgt. Zoals dat gebeurde tijdens de herdenking op 2 februari en ook voor zes andere historische oorlogsdata geldt, zoals de dag van de Duitse inval op 22 juni 1941. Er gaan stemmen op voor een referendum over de naam. Stalins slachtoffers en hun nabestaanden gruwelen ervan.

Zo is Rusland verdeeld over de man wiens sporen in elk gezin nog voelbaar zijn. Pokoesova herbergt beide kampen in zich. ‘Mijn moeder verafschuwde Stalin. Haar ouders zijn onder hem vermoord. Ze waren rijk, dus de vijand van het volk. Mijn vader zag hem als een God. Want dankzij Stalin wonnen we de oorlog. Zelf zie ik zowel zijn goede als zijn slechte kanten.’
Pokoesova vertelt dat Stalin steeds vaker wordt bekritiseerd. Maar een definitieve afrekening is te pijnlijk. Dat zou betekenen dat het leven van miljoenen Russen in het teken heeft gestaan van een bloederig regime. Dat Stalingrad nu Volgograd heet, is voor die mensen al moeilijk te verteren. Zij moeten zich tevreden stellen met zijn buste in de woonkamer.