Karabasj, als op een onbewoonde planeet

De vervuilde grond bij de Russische industriestad Karabasj, in het zuidelijke Oeralgebergte op de grens van Europa en Azië. De stad woont en leeft volledig in de schaduw van de lokale smeltkoperfabriek Karabasjmed. Giftige stoffen bevuilen de omgeving. In de grond zitten meer kwik, zink, lood en koper dan toepasselijk is. Op sommige plekken groeien geen bomen meer. Slechts wat stronken steken als sprieten uit de modderige grond. Tussen de huizen die pal naast de fabriek staat, graast een koe. ,,Die koe geeft geen melk, maar benzine", lacht milieu-activist Gosman Kabirov (54).

Zo moet een onbewoonde planeet eruit zien. Op de 'Kale Berg' groeien slechts enkele bomen. Alleen hun toppen hebben bladeren. Platte stenen en rotsblokken overheersen. Vaak zitten ze onder een zwarte laag die de oorspronkelijke groene kleur volledig bedekt. De laagstaande zon geeft ze een oranje gloed.
De in de volksmond geheten 'Kale Berg' biedt uitzicht over Karabasj. Als een lange, onafgebroken sliert komen uit de schoorsteen giftige stoffen als zwaveldioxide. Gedragen door de wind stuiten ze op de 'Kale Berg', waar ze elk leven vernietigen.
Aan de andere kant van Karabasj, het deel waar de wind meestal niet naartoe waait, schitteren de bomen met hun goudbruine bladeren in de herfstzon. Vrij om te leven zonder de verstikkende gassen.
,,De gouverneur van de regio Tsjeljabinsk wil dat we naar de mooie kant kijken. Niet naar de vieze", verzucht Kabirov, terwijl hij de 'Kale Berg' afloopt. Het Russische ministerie van Milieu noemde dit gebied in 1996 ,,een ecologische ramp". Een stempel dat Karabasj met haar 15.000 inwoners sindsdien met zich meedraagt.
Karabasj is niet de enige plek die de oblast (regio) Tsjeljabinsk, vijftienhonderd kilometer ten zuidoosten van de Russische hoofdstad Moskou, de reputatie geeft van 'het meest vervuilde gebied van Rusland', zoals vorig jaar bleek uit een onderzoek van de Russische milieu-organisatie Groene Patrouille. Dertig kilometer ten noorden van Karabasj ligt de kerncentrale Majak. In 1957 ontplofte een opslagtank, waarbij vijftig tot honderd ton aan radioactief afval vrijkwam. De Sovjet-Unie zweeg over dit ongeluk. Kleinere ongevallen met Majak kwamen ook voor en radioactief afval werd in meren gedumpt. Voor nog meer vervuiling zorgen de industriesteden Magnitogorsk en Tsjeljabinsk met hun aftandse Sovjetfabrieken, vooral actief in de metaalsector. Zij staan volgens Rosstat, het Russische Bureau voor de Statistiek, respectievelijk nummer vijf en tien op de lijst van meest vervuilde steden van Rusland.
Voor gouverneur Michail Joerevitsj (42), een kind van de stad Tsjeljabinsk, is de negatieve reputatie een doorn in het oog. In zijn beleid past niet het afschrikwekkende beeld van een vervuilde regio. De gouverneur wil zijn regio aantrekkelijk maken voor buitenlandse investeerders en droomt van toerisme.
Sinds zijn komst een jaar geleden werkt Joerevitsj aan het imago. Afgelopen zomer besloot hij tot een opvallende stap. Met overheidsgeld, 8.000 euro, wil Joerevitsj de internetzoekmachine Google en de Russische evenknie Yandex beïnvloeden bij vijftien zoekopdrachten, zoals 'meest vieze stad van Rusland', 'bestraling Tsjeljabinsk' en 'Karabasj'. De eerste honderdvijftig resultaten van zulke zoekopdrachten moeten een positief of neutraal beeld geven van het milieu van het gebied. Hoon was zijn deel op het internet. De bekende Russische blogger en corruptiebestrijder Aleksej Navalny schreef: ,,Als je niet weet wat Karabasj of het ongeluk bij Majak inhoudt, ga nu naar Google of Yandex. Binnenkort wordt dat moeilijker."
In Karabasj heeft de bevolking schoon genoeg van de mooie woorden over imago. Ze zien weinig verbetering, maar wel elke dag hun 'Kale Berg'. ,,Ze roepen van alles", zegt de 55-jarige Galina Ivanova, terwijl ze samen met haar vriendin Larissa Voronina (50) op de bus wacht. ,,Heb je de huizen gezien, die pal tegen de fabriek staan? De mensen die daar wonen, moeten ze helpen. We willen geen mooie praatjes. Die horen we al jaren. We willen daden", zegt ze. Voronina knikt bevestigend. Maar ze snapt dat de overheid de fabriek niet kan sluiten. ,,Dan zit de helft van de stad zonder werk."
Het belangrijkste wapen voor een beter imago blijkt de Tsjeljabinsk buizenfabriek. Van een vervuilende fabriek werd deze omgetoverd tot een milieuvriendelijk en modern bedrijf dat sinds vorig jaar in gebruik is. De fabriek ligt aan de rand van de stad Tsjeljabinsk. Het gras op het terrein is helder groen. Buizen hebben rode, gele en blauwe kleuren. In de fabriekshal hangt geen vieze geur. Binnen staan langs een gangpad boompjes als bewijs hoe gezond de lucht is. De bouw van de fabriek kostte 490 miljoen euro. De overheid stak er 117 miljoen euro in.
Ingenieur Sergej Vetsjinnikov (24) in zijn smetteloze witte overall vertelt trots over zijn werkplaats. ,,Iedereen denkt bij Rusland aan wodka en vervuiling. Maar dit is de schoonste fabriek van Rusland. Van de wereld. Wij bewijzen dat het anders kan. Alles werkt geautomatiseerd. Zo hoort dat in deze tijd. Vorige maand bezocht een buitenlandse delegatie ons. Ze keken hun ogen uit. Een paar weken later kwamen ze terug met een grotere groep."
Ook milieu-activist Kabirov heeft niets dan lof over de fabriek. ,,Super", roept hij enthousiast. Maar de fabriek wordt misbruikt, vindt hij. ,,De autoriteiten zetten de fabriek in als wapen om de reputatie van Tsjeljabinsk te verbeteren. Premier Vladimir Poetin komt langs. Net als andere politici en buitenlandse investeerders. Dan zien ze hoe schoon deze fabriek werkt. Andere fabrieken, die nog altijd vervuilend werken, worden overgeslagen."

Want zij trekken zich niets aan van het milieu. De overheid heeft een proces aangespannen tegen metaalfabriek Metsjel, omdat die weigert de uitstoot van gassen te verminderen. Het ontbreekt de fabriek aan geld voor modernisering. Andere fabrieken gaan hun eigen weg. Wetten over het maximum aan uitstoot bestaan wel, maar ze trekken zich daar niets van aan. De kopersmeltfabriek in Karabasj heeft volgens een rapport van het Europees Milieubureau eigen afspraken gemaakt met de lokale ambtenaren over de hoeveelheid uitstoot. Corruptie, constateert Kabirov. ,,Als ik jou toestemming geef om vijf sigaretten te roken en je wilt er tien dan geef je mij extra geld en is het geregeld. Zo werkt het ook met de hoeveelheid gassen die de fabrieken mogen uitstoten."
In het stadhuis erkent viceburgemeester Jegor Kovaltsjoek (38) van Stadszaken dat fabrieken in gebreke blijven. Hij verwacht dat zij het voorbeeld van de Tsjeljabinsk buizenfabriek volgen. ,,Ze moeten wel. De huidige tijd eist het, de bevolking eist het en onze leiders eisen het." Zijn woordvoerder wijst naar een portret van Poetin en president Dmitri Medvedev.
Kovaltsjoek schildert Tsjeljabinsk af als een normale industriestad. Cijfers van Rosstat of de uitkomsten op het internet geven geen goed beeld, vindt hij. ,,Tsjeljabinsk is een gewone fabrieksstad met meer dan een miljoen mensen, waarvan er meer zijn in Rusland. Rosstat gaat niet objectief te werk. Ze zijn hier niet geweest. Ze lezen alles af van het papier. Als ze hier komen zien ze dat de kwaliteit van het leven beter is dan hun cijfers aangeven. De informatie op het internet is te negatief en niet in balans."
Wat Kabirov betreft speelt de overheid geen eerlijk spel in haar pogingen het imago te verbeteren. ,,Ze bedriegen niemand. De Sovjet-Unie zweeg, maar Rusland vertelt niet alles en zegt alleen dat het goed gaat. Als je maar vaak genoeg roept dat Tsjeljabinsk schoon is, gelooft iedereen dat."