De rechter en zijn vonnis

Vier dagen, vanaf maandag tot en met afgelopen donderdag, doet rechter Viktor Danilkin erover om het vonnis tegen Michail Chodorkovski en Platon Lebedev (meer weten over deze twee? lees hier en op hun site) voor te lezen. Dat gaat als volgt.
Danilkin komt de rechtszaal binnen, gaat op zijn stoel zitten en begint zonder op of om te kijken met het lezen van de achthonderd pagina's. Vrijwel onverstaanbaar: in sneltreinvaart, op fluistertoon en zonder microfoon. Na twee uur voorlezen volgt kort: 'Pauze, vijftien minuten', en hij loopt naar zijn kantoor achter de rechtszaal. Bij elke pauze, soms vijf minuten of een uur, of nieuwe dag gaat hij zonder iets te zeggen direct verder waar hij gebleven is. Hij houdt zijn ogen op zijn papier en kijkt niet de rechtszaal in. Het glas water voor zich gebruikt hij niet en hij maakt zijn mondhoeken zo nu en dan schoon met een zakdoek. Soms struikelt hij over de cijfers, die hij voorleest. Voor het voorlezen van de straf stapt hij op uit zijn stoel.
Van de verdediging laat Danilkin in zijn vonnis niets over. Hij geeft de advocaten op geen enkel punt gelijk. Twee kroongetuigen, twee topfunctionarissen, met ontlastende verklaringen voor Chodorkovski en Lebedev beschouwt Danilkin juist als belastend. De twee getuigenverklaringen stellen dat zij op de hoogte hadden moeten zijn van het wegsluizen van miljoenen ton olie, waarvoor Chodorkovski en Lebedev worden beschuldigd. Volgens de rechter heeft Chodorkovski zijn plan zo goed uitgewerkt dat zelfs topfunctionarissen niets in de gaten hadden. Donderdag verwijt Danilkin Chodorkovski een dubbele boekhouding te hebben door die alleen in het Engels te publiceren en niet in het Russisch voor de overwegend Russische aandeelhouders. Ook liegt Chodorkovski volgens Danilkin naar de aandeelhouders over de olieopbrengst. De rechter past een artikel toe uit 1996 die een strengere straf inhoudt dan een nieuw artikel uit dit jaar, dat een mindere straf kent bij economische misdrijven.
Volgens de advocaten neemt Danilkin het pleidooi van de openbare aanklager vrijwel geheel over. De beschuldigingen en uiteindelijk de straf: veertien jaar cel, inclusief de acht jaar die Chodorkovski en Lebedev sinds 2003 in de gevangenis zitten. Dat betekent dat beiden in 2017 vrijkomen. De openbare aanklager kijkt soms op zijn papieren en leest mee alsof hij het vonnis voor zijn neus heeft liggen. Chodorkovski zit in zijn kooi vooral gedreven te schrijven op zijn campingtafel en wisselt door een gleuf briefjes uit met zijn advocaat. Naast hem lost Lebedev kruiswoordpuzzles op, schudt soms met het hoofd en barst een andere keer in lachen uit.
Vlak voor het vonnis valt, geeft rechter Danilkin donderdag duidelijk aan waar hij op uit is: ‘Gezien de feiten van de zaak stelt de rechter vast dat verbetering alleen mogelijk is bij isolatie van de samenleving.’
Volgens internetkrant Gazeta.ru heeft Danilkin afgelopen zaterdag nog bezoek gehad van enkele mannen. Zij namen de rechter mee naar de Moskouse rechtbank, waar de hoogste baas, Olga Jegorova, hem zou hebben gezegd om Chodorkovski en Lebedev schuldig te bevinden. Daarmee de vete tussen premier Vladimir Poetin en Chodorkovski opnieuw in het voordeel van de eerste te beslechten. Met Danilkin als marionet.

Statkevitsj vreest de gevangenis niet

Angst kent Nikolaj Statkevitsj niet, vertelde hij mij in een café in Minsk ruim een week voor de Wit-Russische presidentsverkiezingen. ,,Ik heb al in de gevangenis gezeten. Waarvoor moet ik nu nog bang zijn? Het enige waar ik bang voor ben, is dat mijn familie iets overkomt."
In de aanloop naar de Wit-Russische presidentsverkiezingen liep presidentskandidaat Statkevitsj nog vrij rond. Momenteel zit hij, samen met andere oppositieleden, sinds zondag in een gevangenis na geprotesteerd te hebben tegen de uitslag van de verkiezingen, die volgens hem en de rest van de oppositie door middel van fraude door president Alexander Loekasjenko werden gewonnen. Voor het organiseren van protesten kan Statkevitsj volgens de wet voor vijftien jaar de gevangenis in gaan.
In 2005 belandde Statkevitsj ook al in de cel. Hij protesteerde tegen de in zijn ogen frauduleuze uitslag van een referendum, die ervoor zorgde dat Loekasjenko langer dan twee twee termijnen kon aanblijven. Statkevitsj moest voor drie jaar de cel in, maar kreeg amnestie. Mede dankzij de druk van buitenlandse ngo's, zoals Amnesty International in Nederland. Statkevitsj was daarom extra verheugd om een Nederlandse journalist te spreken. Hij straalde. ,,Ik kreeg via Amnesty brieven vanuit Nederland toen ik in de gevangenis zat. Die gaven mij ongelooflijk veel steun. Ook aan mijn twee dochters."
De 54-jarige Statkevitsj - kort grijs haar - maakte die donderdag tijdens het interview een ontspannen indruk. Hij nam uitvoerig de tijd en lachte veelvuldig. Verscheidene onderwerpen passeerden de revue. In zijn ogen: de slechte staat van de economie. Geen modernisatie. ,,Alles is nog hetzelfde als in de Sovjet-Unie. Onze tractoren, vrachtwagens. Die zijn voor geen enkele markt geschikt. Van de economie worden geen reële cijfers gegeven. Loekasjenko zegt dat het gemiddelde salaris op 500 dollar ligt. Dat is hooguit 150 dollar. Mensen leven in armoede." De afhankelijkheid van Rusland in de vorm van subsidies. ,,Zelfs de popmuziek moet van Rusland komen." Het gebrek aan godsdienstvrijheid. ,,Protestanten kunnen niet vrij hun geloof uitoefenen." De steun voor Loekasjenko op het platteland. ,,Het enige waar de mensen daar naar kijken is de staatstelevisie en die meldt alleen maar hoe goed het gaat met het land."
Statkevitsj kondigde van te voren al aan dat hij afgelopen zondag naar het Oktoberplein zou gaan om te protesteren. Hij was er van overtuigd dat de verkiezingen oneerlijk zouden gaan verlopen. ,,Het proces naar de verkiezingen gaat beter. We mogen debatteren en hebben zendtijd, maar dit is een een pr-stunt van Loekasjenko richting de EU. Het resultaat van de verkiezingen is hetzelfde als altijd. Ons protest is de enige kans die we hebben om in de openbaarheid te treden."
Op het einde van het interview klonk hij gematigd hoopvol. ,,Vroeg of laat gaat Loekasjenko vallen. Dat merk ik aan de mensen. Ik krijg zoveel steun. In de metro. Van ouderen. Bij televisieoptredens. De jonge generatie wil verandering. Deze groep krijgt op den duur de overhand. Mensen zien mij als een leider. Ze zijn mij niet vergeten ondanks dat ik twee jaar in de gevangenis zat. Maar de mensen zijn bang voor de overheid. Ze zwijgen. Daarom hebben de mensen leiders nodig. Zij moeten voorop gaan."

Op deze video is Statkevitsj - donkere jas en pet- te zien van 0:35. Hij loopt links van een andere oppositieleider Vladimir Negljajev - rode jas - richting het Oktoberplein. Onderweg stuiten ze op de politie. De gruwelijk in elkaar geslagen Neglajev wordt afgevoerd en naar het ziekenhuis gebracht. Van Statkevitsj is niets te zien.

Terug in de tijd

Altijd heb ik willen weten hoe de Sovjet-Unie eruit zag. In Wit-Rusland, waar vandaag presidentsverkiezingen worden gehouden, kreeg ik een idee.
Waar in het GOEM in Moskou alle grote modemerken zitten, is het GOEM in Minsk een sober warenhuis. Keukenapparaten met een Wit-Russisch merk, souvenirs en een afdeling met vrouwen- en mannenkleding met degelijke kleding zonder al te veel franje. Dat is het wel.
De staat controleert vrijwel alles en iedereen. ,,Negentig procent van de bedrijven is in handen van de overheid", vertelt politiek analist Andrej Ljachovitsj. ,,Van bovenaf wordt alles gecontroleerd. Als je het opneemt tegen de overheid verlies je je baan, of krijg je minder salaris of alleen vakantie in de winter." Ljachovitsj raakte zijn baan kwijt op de universiteit toen hij zich kritisch uitliet over Loekasjenko.
De KGB, de geheime dienst die de Sovjetnaam heeft behouden, bestaat nog altijd in Wit-Rusland. In hartje Minsk, aan de door Stalin-architectuur gedomineerde Onafhankelijkheidsboulevard, zit het hoofdkantoor. Met op de houten deur een zwaard.
De Sovjet-Unie hield een partijcongres. Wit-Rusland houdt een volksvergadering met afgevaardigden uit het hele land. Twee dagen duurde het congres begin december. Aangekondigd op rode spandoeken in de stad. De afgevaardigden werden in bussen door de stad vervoerd, begeleid door politiewagens en al het overige verkeer moest wijken. Voetgangers stonden te blauwbekken voor een rood stoplicht.

Dan het platteland, waar de overheid ook overal zit, zoals in Alesino een boerendorp op 35 kilometer ten oosten van Minsk. De bewoners prijzen president Alexander Loekasjenko voor de stabiliteit in het land (geen chaos, zoals in Rusland en Oekraïne met het wilde kapitalisme en oligarchen) de nieuwe supermarkten, asfaltwegen, opgeknapte huizen en hogere salarissen. ,,Eind jaren tachtig, begin jaren negentig hadden we niks. Geen gas, geen winkel. Nu wordt het elk jaar beter", zegt Nina tevreden. Nina is de 49-jarige vice-directeur van een landbouwbedrijf in Alesino.
De landbouwbedrijven weten dat de staat meekijkt. Al gebeurt het niet zo, zoals in de Sovjet-Unie, dat de overheid de boerderijen oplegt wat ze moeten doen, verduidelijkt professor Michail Zjoedro van de Wit-Russische Economische Staatsuniversiteit. ,,De overheid en de landbouwbedrijven overleggen samen wat de plannen zijn en wat de boerderijen kunnen produceren. De grond is wel van de staat, die wordt geleased door de landbouwbedrijven. Verder bepaalt de overheid het minimum en maximum aan salaris dat de mensen op de boerderij verdienen. Daardoor ontstaan geen grote inkomensverschillen."
Net als in de Sovjettijd pakt ook Wit-Rusland critici hard aan. Voor vandaag heeft de oppositie protesten aangekondigd op het Oktoberplein tegenover het kantoor van Loekasjenko. Ze gaat ervanuit dat net als eerder de president, sinds 1994 aan de macht, fraude nodig heeft om de verkiezingen te winnen. Maar protesteren brengt risico's met zich mee. In 2006 na de uitslag van de presidentsverkiezingen demonstreerde de oppositie tegen de verkiezingsuitslag. In hun ogen was er fraude gepleegd. De politie veegde het plein schoon en arresteerde de demonstranten.
De 25-jarige Dasja Petrova zag er vanaf om vier jaar geleden op het Oktoberplein te staan. Ze werkt in een zonnestudio onder het plein. ,,Ik studeerde toen en durfde niet te protesteren. Ik was dan zeker van de universiteit gestuurd. Je moet kunnen zeggen wat je wilt. Daar is in Wit-Rusland geen ruimte voor."

Optreden in Minsk

Door de zaal ging een diepe zucht. Een vrouw in een sexy pakje - blote armen en benen en als ze zich voorover boog een diepe decolleté - had zojuist het podium betreden van het klassieke Cultuurpaleis in het centrum van Minsk aan het Oktoberplein. Ze zette Fly me to the moon in.
De zucht vorige week vrijdag was verklaarbaar. Het publiek leek rechtstreeks uit de Sovjettijd te zijn gestapt. De kleuren bruin, wit, grijs en zwart overheersten in de kleren. De mannen hadden te ruime pakken aan en de vrouwen hadden hun haar kort geknipt, stijf naar achteren van de haarlak. Jonge meisjes hadden een jurkje aan met een maillot een een coltrui. Enkelen van hun mannelijke leeftijdsgenoten liepen rond in een te groot pak. In de veel te fel belichte kantine met witte muren dronken sommigen een glaasje zoete Sovjetchampagne.
Op het podium speelden leden van het Wit-Russische legerorkest. Keurig in hun militaire groene outfit. Vrijwel allemaal hadden ze een blaasinstrument en netjes werkten ze hun repertoire, afwisselend met een saxofoon- of trompetsolo, af: Carmina burana kwam voorbij. Net als een wals. Andere zangers en zangeressen betraden ook het podium. Tussen elk nummer door kondigde een hoge officier op het podium het volgende lied aan. Zelf zong hij ook een nummer. Op het eind kwam de sexy dame terug met I will survive. Het publiek klapte luid mee, zwaaide met de armen en het 'Bravo, bravo' schalde door de zaal. Elke zangeres ontving een roos, nadat ze uitgezongen was. Om de paar nummers kreeg het orkest een andere dirigent.
Een van de dirigenten kwam mijn buurman bekend voor. Hij had een praatje aangeknoopt met zijn buurvrouw. Hij haalde zwart-wit foto's uit zijn portefeuille waarop hij te zien was als een van de muzikanten van het orkest. HIj had nog onder de hem bekende dirigent gespeeld.
Van een schaars geklede dame had het publiek bij jazzclub Graffiti waarschijnlijk vanavond minder vreemd van opgekeken. Studenten vormden de hoofdmoot. Aangevuld met enkele ouderen. De muren van de club, niet meer dan een lange kamer met aan het eind een bar, zijn ondergespoten met graffiti. Vrijwel elke avond is hier een optreden. In een hoek het podium, waar jonge jazzmuzikanten met een grote lach op hun gezichten zo aanstekelijk speelden dat iedereen meeklapte en danste. Hun eten en glazen bier op de tafels achterlatend. Fever van The King deed het goed. Ook hier hielden ze van een solo met de saxofoon of trompet.
Club Graffiti bevindt zich in een stukje niemandsland van Minsk. Buiten het centrum, tussen autogarages. Op de begane grond van een wit gebouw, waar bedrijven zitten. In de hal houdt een oudere vrouw met met haar in de lak in een hokje iedereen in de gaten. De bewaakster is een erfenis van de Sovjet-Unie. Ze vervult haar taak met verve. Kent ze je niet en loop je voorbij de club een andere richting op, dan vraagt ze meteen op strenge toon wat je komt doen. Ze had zich wellicht beter bij haar soortgenoten in het Cultuurpaleis kunnen voegen.