Gelukkig nieuwjaar en de pijp van Stalin

Pittoreske tekeningen zijn het. In de geest van Anton Pieck. Blijde kinderen, besneeuwde huisjes en muziek spelende en dansende dieren. Met de tekst С Новым Годом (S Novym Godom, gelukkig nieuwsjaar). Zo zien de nieuwjaarskaarten eruit aan het begin van de vorige eeuw. Rusland met toen tsaar Nicolaas II op de troon.

Grimmiger zijn de nieuwjaarskaarten zo'n veertig jaar later. De Sovjet-Unie vecht een bloederige oorlog uit met nazi-Duitsland. Op een nieuwjaarskaart jaagt een bewapende Russische soldaat in 1942 een Duitse militair het land uit. Een verschrikte Hitler rent weg als Ded Moroz voor hem staat. Ded Moroz, uniek afgebeeld met een pijp, want Josef Stalin rookte toen ook pijp. Vadertje Stalin had Ded Moroz in de armen gesloten, nadat de laatste verboden was onder de eerste Sovjetjaren. Te religieus en te bourgeois. Maar de Sovjetleiding wilde het volk vrije dagen geven. De vakantie moest komen rond Oud en Nieuw en daar hoorde een symbool bij. Dus keerde Vadertje Vorst terug.

Vredelievend zijn de kaarten in de jaren vijftig. De gedachten moesten niet gaan naar de oorlog, maar naar mooie en betere tijden. Een dansend stel, het standbeeld van dichter Poesjkin in het avondlicht en cadeaus voor kinderen.

De politieke boodschap keert terug in de jaren zestig. De Sovjet-Unie gloreert wereldwijd door in 1961 de eerste man in de ruimte, Joeri Gagarin, te schieten. De nieuwjaarskaarten kunnen natuurlijk niet achterblijven. Het succes en de grootsheid van de Sovjet-Unie worden uitgemolken. De ruimtevaart is het thema in die jaren.

Daar wordt op voortgeborduurd in de jaren zeventig. En er komen nieuwe mijlpalen. De door kampgevangenen aanlegde BAM, de 4324 kilometers van de Bajkal-Amoerspoorlijn (rechtsmidden). De komst van het beertje Misja, de mascotte van de Moskouse Zomerspelen in 1980 (links- en rechtsonder). Een typisch Westers staaltje van het ten gelde maken van een populair figuur.

In de jaren tachtig gaat Vadertje Vorst mee met de vaart de volkeren. Hij is een man van de moderne Sovjettechniek. Niet alleen de ruimtevaart, maar hij weet ook de knoppen van computers te bedienen.

Maar dan houdt het op met de verheerlijking van de Sovjet-Unie. Die komt eind 1991 ten einde. Politieke thema's verdwijnen en daarvoor in de plaats komen vrolijke plaatjes van Vadertje Vorst, kinderen en dieren. Grootste verschil met de Sovjet-Unie is dat het formaat van de kaart verandert: groter. Wellicht een gevolg van het einde van de staatscontrole en de entree van het wilde kapitalisme.

Deze lijn zet door deze eeuw. Groot, groter, grootst. Kaarten die je kan openklappen. Glitters, glimmend en kleurrijk. Russen zijn er gek op. De makers van de kaarten uit het begin van de vorige eeuw zouden ervan gruwen.

Vadertje Vorst, voorbeeld voor alle Russen

Hij heeft zijn eigen paleis op een landgoed. Zijn beeltenis hangt op straat in zijn dorp. Russen bewonderen hun Vadertje Vorst, het Russische equivalent van de Kerstman.

Een zware stem gaat schuil achter zijn witte baard, die tot aan zijn middel loopt. Hij geeft een krachtige hand, die past bij een man van zijn statuur. Stevig omklemt zijn andere hand zijn staf. Op zijn rode mantel, wanten en hoed zitten witte versiersels. Voor zijn troon ontvangt hij uit het hele land zijn gasten, kinderen. Hun ouders nemen foto’s van dit historische moment.
Diep in Rusland in de besneeuwde bossen bij het dorp Veliki Oestjoeg, op 21 uur rijden met de trein en bus ten noordoosten van de Russische hoofdstad Moskou, woont sinds 1998 het hele jaar de enige, echte Vadertje Vorst op zijn landgoed. In zijn houten paleis zetelt de belangrijkste man van Rusland, vindt hij zelf. ‘Natuurlijk’, zegt hij vastberaden op zijn troon als hij even geen bezoek heeft. ‘De presidenten veranderen. Maar ik ben er altijd. Ik ben net zo oud als het bestaan van de aarde.’

Zonder Vadertje Vorst, Ded Moroz in het Russisch, geen Oud en Nieuw in Rusland. Dat is net zo ondenkbaar als Moskou zonder het Rode Plein. Hij deelt met zijn kleindochter Snegoerotsjka (Sneeuwmeisje) cadeaus uit tijdens de jaarwisseling, de belangrijkste Russische feestdag. In de ogen van kinderen kan hij wonderen verrichten. Hun ouders mijmeren over hun jeugd met Vadertje Vorst.
Hij is het symbool van de Russische winter, die onlosmakelijk is verbonden met zijn land. Niet voor niets woont Vadertje Vorst in een gebied waar sneeuw en ijs de helft van het jaar het leven gijzelen. ‘De mensen associëren mij hiermee, want hier ben ik geboren. Dit is mijn moederland.’

In de trein op weg naar Veliki Oestjoeg zegt elke Rus bij het horen van de plaatsnaam spontaan: ‘Daar woont Vadertje Vorst.’ Met dank aan toenmalig burgemeester van Moskou Joeri Loezjkov, die in 1998 Veliki Oestjoeg uitriep tot de officiële thuisbasis van Vadertje Vorst. Naast zijn paleis heeft hij in het dorp zijn eigen residentie, grenzend aan zijn postkantoor met boven de voordeur zijn uit hout gesneden gezicht. Op straat hangen borden met zijn beeltenis.
In het postkantoor staat achterin een muur met postvakjes vol brieven, uit alle hoeken van Rusland. Brieven met cadeauwensen, maar ook voor advies en hulp. Een teller geeft de stand aan: ‘Vadertje Vorst ontving tot 1 december 2.284.669 brieven.’

De Russen zien hem als een wijs man. Hij straalt het goede uit. De overheid, nooit ver weg in Rusland, zet hem in om haar onderdanen te instrueren. ‘Vadertje Vorst is er voor alle Russen en symboliseert de gastvrijheid van ons land’, zegt Jelena Zelenina (41) in haar werkkamer op de toerismeafdeling van de gemeente Veliki Oestjoeg. ‘President Vladimir Poetin heeft gezegd dat Vadertje Vorst goed werk doet en dat we hem moeten volgen.’
Zelf beweert de hoofdrolspeler zich verre te houden van politiek. Al hangt op zijn werkkamer aan de muur wel een foto van Poetins bezoek in 2008. ‘Ik ben bevriend met Vladimir Vladimirovitsj en hij heeft toegezegd een nieuw paleis voor mij te bouwen. Maar ik ben onafhankelijk en verricht goede daden. De regering houdt zich bezig met staatszaken.’

Vadertje Vorst heeft het rijk niet meer voor zich alleen. In het moderne Rusland, na de val van het communisme in 1991, rukt de Kerstman op. Steeds vaker is de Westerse indringer te zien in de bioscoop, op ansichtkaarten en trekt hij met zijn frisdrankkaravaan door het land. Niet iedereen is gecharmeerd van deze Westerse invloeden in het slavische Rusland. Op internet zijn er sites die oproepen om de Kerstman te verbieden.
Vadertje Vorst spreekt vanaf zijn troon zalvende woorden. ‘De Kerstman en ik zijn vrienden. We hebben elkaar ontmoet en werken samen. We willen beiden goede daden verrichten.’ Als een meisje klaar is met het zingen van het kerstlied Jingle Bells, reageert Vadertje Vorst: ‘Ik zal aan de Kerstman doorgeven dat je dit hebt gezongen.’

De Moskouse Nadezjda Larina (28) beantwoordt in het postkantoor de brieven aan Vadertje Vorst. Ze werkt aan een artikel over hem voor het weekblad Argoementi Nedeli. Larina loopt vier dagen mee met zijn personeel en gaat volledig op in haar nieuwe rol. Ze geeft in het postkantoor ook rondleidingen aan kinderen. ‘Ik voel me geen journalist. Ik ben een van zijn helpers’, zegt ze haast kinderlijk enthousiast.
Larina weet van de afkeer tegen de Kerstman, maar verzet zich ertegen. ‘Rusland zal de Kerstman nooit weigeren. Elk land heeft zijn eigen tovenaar. De Kerstman is van jullie en in Rusland is hij onze gast.’

In het postkantoor verschijnt een brede glimlach op het gezicht van Igor Soedkin (11) uit Kirov, zeshonderd kilometer ten zuiden van Veliki Oestjoeg. Vadertje Vorst staat voor hem gelijk aan cadeaus, blijdschap, geluk en het goede. ‘Hij is een held. Vadertje Vorst is van ons.’

Het is stil in Veliki Oestjoeg bij -30

De kou heerst in de straten van Veliki Oestjoeg, waar zes maanden sneeuw en ijs het leven van de 31.000 inwoners gijzelen. Tussen -25 en -31 schommelde de temperatuur afgelopen week in Veliki Oestjoeg. Waar dat ligt? Hier. Nog niet eens de koudste plek in Rusland in december, met uitschieters naar -50.
Russen in skikleding of bontjas- en muts, die op de markt staan uitgestald. Zonder heb je binnen een kwartier geen gevoel meer in billen en benen. Sommigen lopen met hun hand voor het gezicht om zich te beschermen tegen de kou. De neus doet als eerste pijn. Op straat lopen mensen, maar het lijkt wel alsof ze niet gezien willen worden. In een straf tempo steken ze over. Stevig doorlopend van winkel naar kerk. De kou zit hen letterlijk achterna. Ze zijn stil op straat. Niemand zegt wat om energie te besparen. Energie die nodig is om warm te blijven.
De bevroren rivier, handig om over te steken, ziet eruit als een wreed poollandschap: uitgestrekt wit met ijsschotsen. De energiecentrale spuwt op volle kracht rook uit, die afsteekt tegen de blauwe lucht. Uit houten huizen stijgen rookpluimen op.
Klik op de eerste foto voor een diavoorstelling.

Sullig misschien, maar onbevreesd: rocker Joeri Sjevtsjoek

Ze voegt het er niet zomaar aan toe. ,,Sjevtsjoek komt ook", zegt oppositieleider Jevgenija Tsjirikova tegen me aan de telefoon.
Zijn achternaam volstaat om meteen te begrijpen om wie het gaat. Sjevtsjoek is Joeri Sjevtsjoek (55), dé Russische rockzanger en voorman van de groep DDT. The New York Times noemde hem de Russische Bruce Springsteen. Sjevtsjoek kwam op in de jaren tachtig toen de Sovjet-Unie naar het einde wankelde. Nummers als Rodina (Moederland) en Dozjd (Regen) staan in elk Russisch geheugen gegrift. Sjevtsjoek laat niet na om in zijn nummers Rusland te bekritiseren. Als zanger het geweten van Rusland en omarmd door de Russische oppositie.
Een kans om Sjevtsjoek te zien optreden laat je niet lopen. Na mijn interview met Tsjirikova in het trappenhuis van het Huis van de Architect afgelopen week wacht ik geduldig de prijsuitreiking af van de mensenrechtenbeweging Moskou Helsinki Groep, die Russische mensenrechtenactivisten deze avond lauwert voor hun werk. Van Oleg Orlov van het bekende Memorial tot Ernest Mezak uit Komi, een deelrepubliek in de noordoosthoek van Europees Rusland.
Dan volgt het muzikale programma, zoals de spreker Sjevtsjoek aankondigt. Hij komt op. Een doorsnee persoon. Een te wijde broek, een licht buikje, een baard en een bril siert zijn hoofd. Maar zijn stem maakt alles goed. Dan weer zacht, dan weer hard of rauw. Soms gek dansend met zijn zangeres. Sjevtsjoek speelt een uur en zijn klassiekers ontbreken niet.

Een sullig uiterlijk misschien, maar niet onbevreesd. Sjevtsjoek bekritiseerde president Vladimir Poetin twee jaar geleden tijdens een lunch. Voordat hij volledig aan zijn verhaal begint, probeert Poetin hem van zijn stuk te brengen door te vragen: ,,Sorry, hoe heet u?" Het is als koningin Beatrix, die niet weet dat ze met Marco Borsato, om maar eens een voorbeeld te noemen, aan tafel zit. Sjevtsjoek stelt zich onverstoorbaar voor en gaat dan verder over de persvrijheid, over democratisering en over de groeiende onvrede onder de burgers. Poetin reageert door te zeggen dat hij niets tegen burgerprotest heeft. Dat wijst de regering erop, waar ze aandacht aan moet schenken en een democratie draagt bij aan de ontwikkeling van een land, zijn de woorden van de huidige president.
Deze maandagavond in het Huis van de Architect bevindt Sjevtsjoek zich in een warm bad. Dit zijn zijn mensen. Toch komt ook hier de macht om de hoek kijken. Een agente maakt foto's en staat genietend te glimlachen bij het nummer Svoboda (Vrijheid), dat regelmatig wordt gespeeld tijdens demonstraties van de oppositie.

In één vrouw moet Sjevtsjoek zijn meerdere erkennen. De grande dame en het gezicht van de Moskou Helsinki Groep, de 85-jarige Ljoedmila Aleksejeva. Sovjetdissidente en nu neemt ze het op tegen Poetin. Ze oogt broos en kranig tegelijk. Als Sjevtsjoek klaar is, loopt hij naar de rand van het podium, buigt hij voor haar en kust haar hand als zij voorzichtig naar hem toe is gelopen. Ze fluistert wat in zijn oor. ,,Tegen Ljoedmila Aleksejeva kan je geen nee zeggen", lacht Sjevtsjoek en zet haar verzoeknummer Osjenjaja (Herfstig) in.
Hij eindigt met een hartstochtelijk: ,,Hoera voor de mensenrechtenactivisten van Moskou Helsinki Groep." De agente verlaat tevreden de zaal.