'Je speelt poker met Poetin'

De rillingen liepen over zijn rug. Vier jaar geleden bij het Filmfestival van Cannes behoorde zijn film Rebellion, the Litvinenko Case tot het hoofdprogramma. In een smoking liep Andrej Nekrasov samen met zijn vrouw Olga Konskaja over de rode loper. De Russische media konden niet om hem heen en hij verscheen voor de camera's. Vervolgens stond in de pro-Kremlinkrant Izvestija een artikel over Nekrasovs film. In het verhaal viel te lezen dat een van de geïnterviewden in de film toenmalig president Vladimir Poetin een moordenaar, een oorlogsmisdadiger noemde. Het verhaal was dusdanig opgeschreven dat het leek alsof het Nekrasovs woorden waren, herinnert de filmregisseur zich. Het artikel verscheen een jaar na de vergiftiging van de Russische oud-KGB'er Alexander Litvinenko en de moord op de Russische journaliste Anna Politkovskaja. Twee uitgesproken tegenstanders van het Poetin-regime. Twee vrienden van Nekrasov.
Met zijn huidige film Russian Lessons doet de 53-jarige Nekrasov opnieuw mee aan buitenlandse filmfestivals: het Movies that Matter Festival en de Berlinale, het internationale filmfestival in Berlijn. Hij is blij dat hij in de schijnwerpers staat. Zijn naamsbekendheid geeft hem bescherming. Dat biedt echter geen garantie in Rusland. ,,Je speelt poker met Poetin. Hij is een beest. Hij reageert niet alleen rationeel, maar ook emotioneel. Met poker kun je tot de 21 gaan, maar als je eroverheen gaat, ben je dood. Litvinenko ging te ver. Hij werd te bekend. Poetin werd boos en raakte gefrustreerd."
Nekrasov denkt dat het zo ver niet bij hem komt. ,,Ik ben niet zo bekend. In Rusland drukken ze op 'delete'. Dat betekent dat ze je vermoorden of een cordon sanitaire om je heen bouwen en je beschouwen als een freak. Ik behoor tot deze laatste groep."
Zijn vriendschap met Litvinenko leverde hem een overhoop gehaald huis op. Met op zijn bed een foto van een zieke Litvinenko. Nekrasov weet dat hij in de gaten wordt gehouden. Zijn filmbanden zijn al een keer uit zijn hotelkamer gestolen. Het is gissen wie erachter zit. ,,Je weet niet waar dit vandaan komt. Niemand maakt zich kenbaar. Je kan bij een bepaalde groep net een stap te ver gaan."

Mars
Het cordon sanitaire betekent dat Russian Lessons niet te zien is in de Russische bioscoop. De film wordt op dvd vertoond in achterafzaaltjes. Inmiddels zo'n tien keer. Het cordon sanitaire betekent ook dat Russische filmbedrijven niet met Nekrasov in zee gaan. Dit interview verloopt via een skypeverbinding vanuit zijn hotelkamer in het Noorse Haugesund, waar hij samenwerkt met een bedrijf aan een documentaire over de val van de Sovjet-Unie twintig jaar geleden. Nekrasov noemt het droevig en tragisch dat hij niet in zijn eigen land kan werken.
Na Haugesund vertrekt Nekrasov naar het eveneens Noorse Stavanger. Hij voelt zich een zigeuner. In januari was hij nauwelijks thuis in zijn Sint-Petersburg. Hij reisde van Minsk naar Sint-Petersburg voor een bijeenkomt met Solidarnost, de Russische oppositiebeweging waar Nekrasov een van de drijvende krachten achter is. Daarna ging hij naar Nederland voor het in ontvangst nemen van de Oxfam Novib/PEN Award en vervolgens vertrok hij naar de Baltische landen. Hiervandaan reisde hij naar Noorwegen. Zeker na het overlijden van zijn vrouw, met wie hij samen Russian Lessons maakte, is zijn leven jachtiger geworden. ,,Mijn werk is nu het belangrijkst. Mijn vrouw bracht nog enige structuur."
Het buitenland heeft hem altijd aangetrokken. Hij groeide ermee op, ondanks het feit dat hij in de gesloten Sovjet-Unie woonde. ,,Onder Sovjetleider Leonid Breznjev was er sprake van een détente. Ik kreeg les op een speciale school en had een Amerikaanse lerares. Op school zaten Fransen, Engelsen en Amerikanen. Ik zag buitenlanders. Echte buitenlanders. Niet die uit het Oostblok. Ze waren exotisch. Alsof ze van Mars kwamen. Ik wilde zijn zoals zij. Zij lachten. Niemand in de Sovjet-Unie lachte. Ze waren vrij. Droegen andere kleren. Dat wilde ik ook. Ik wilde de wereld ontdekken. Ik ging luisteren naar de Voice of America, de BBC, Radio Liberty. Ik leerde mezelf Engels."

Waarheid
Hij houdt van het buitenland. De geschiedenis, de filosofie. Ze hebben invloed op Rusland. Dat zie je, dat proef je, vindt Nekrasov. Datzelfde buitenland stelt hem teleur. Hij noemt hierbij het optreden van het door hem bewonderde Duitsland tijdens de oorlog tussen Rusland en Georgië in 2008. Een strijd waarin Rusland volgens Nekrasov ver buiten zijn boekje gaat met leugens en etnische zuivering. In Russian Lessons is te zien hoe hij bondskanselier Angela Merkel hierover aanspreekt. ,,Het buitenland is te beleefd. Het wil de Russische leiders behagen. Handel staat voorop bij Duitsland. Berlijn heeft Rusland nergens op aangesproken. Ik snap ook wel dat je Moskou niet kunt bombarderen. Dat landen geen straffen kunnen uitdelen. Maar je kunt in ieder geval de waarheid noemen."
Die waarheid wilde hij ook niet verdoezelen toen hij opgroeide in de Sovjet-Unie. Dat beseft hij des te meer tijdens het werken aan zijn nieuwe documentaire. Zijn eigen herinneringen uit die tijd komen naar boven. ,,Je moest doen alsof deze wereld normaal was. Maar we leefden in de buik van een monster. Je moraal werd op de proef gesteld. Je had in die tijd drie opties: alcohol drinken, emigreren of collaboreren. Dat laatste betekende werken voor de geheime dienst, de KGB. Hiervoor koos ik niet. Dan moest je liegen over een klasseloze maatschappij, over het communistisch paradijs. Ik besloot om te drinken, maar kwam erachter dat dat niet de juiste weg was. Mijn opleiding tot filmregisseur bood uitkomst. Je kon je op het filminstituut onttrekken aan de maatschappij." Daarna vertrok Nekrasov alsnog om te studeren in Parijs.
In het buitenland -Nekrasov studeerde ook in het Engelse Bristol- kon hij zich verder ontworstelen aan de Sovjet-Unie. Hij leerde anders naar de wereld te kijken. Dat heeft zijn films beïnvloed. ,,Ik heb in het buitenland geleerd onderwerpen van een andere kant te bekijken. Ik merkte dat rijke, vrije landen kritisch zijn op zichzelf. Dat zie je niet terug in Rusland."
Want de propaganda van het Kremlin doet haar werk. Met films als Russian Lessons wil Nekrasov aan zijn landgenoten laten zien dat de wereld, die hij zo goed kent, niet tegen Rusland is. ,,Andere landen worden neergezet als gevaarlijk. Een miljoen Esten vormen een gevaar. Maar zelfs Georgiërs houden van Russen. Iedereen is je beste vriend. Dat begrijpen de Russen niet."
Zijn liefde voor het buitenland mag dan groot zijn, Nekrasov noemt zich een patriot. ,,Ik ben een van die mensen die niet kan leven zonder Rusland."

Dit artikel verscheen in een boek tijdens het Movies that Matter Festival.