'Zo gaat dat met journalisten in Rusland'

Wat de positie van journalisten in Rusland is, maakte een agent in Beslan mij vorig jaar duidelijk. Nadat de politieman ervan op de hoogte was dat hij een journalist tegenover zich had staan, maakte hij met zijn duim en wijsvinger een pistool en zette dat tegen zijn hoofd. Hij haalde de trekker over en zei: ,,Zo gaat dat met journalisten in Rusland."

Na de aanslag op Kasjin is de woede over de omgang van journalisten niet weggeëbd. Afgelopen donderdag en zondag waren in het centrum van Moskou demonstraties voor een betere bescherming van journalisten. Dit keer is Kasjin het middelpunt, maar er zijn tal van onbekende journalisten in Rusland die dagelijks niet normaal hun werk kunnen uitvoeren.
Vorig jaar bezocht ik de redactie van een lokale krant van een industriestadje. Het was een warm ontvangst. Met thee, koekjes en een lunch. In het stadje was de economische crisis volop zichtbaar. Fabrieken waren gesloten. Bij de sociale dienst stonden lange rijen werklozen te wachten om zich in te schrijven voor een uitkering. Maar de journalisten van de krant konden deze realiteit niet opschrijven. Die moesten ze verbloemen. Anders konden ze hun baan wel vergeten.
In Dagestan sprak ik een journalist die was vertrokken bij een krant. Hij schreef kritische artikelen over de politieke leiders van zijn deelrepubliek. Zijn hoofdredacteur verwijderde de kritische passages uit de stukken. Hij was bevriend met de hoogste baas van Dagestan. De journalist, hij had al meerdere bedreigingen ontvangen (niet van de hoofdredacteur), was het daar niet mee eens en stapte op.
Twee vrienden van hem, ook journalisten, hebben hun eigen maatregelen genomen. Ze passen zelfcensuur toe. Ze weten dat als ze in Dagestan de waarheid opschrijven, hun leven in gevaar is.

Journalisten molesteren is in de mode

Hij ligt vanaf zaterdag kunstmatig in coma in een Moskous ziekenhuis, Kommersant-journalist Oleg Kasjin (30). Hij was in de nacht van vrijdag op zaterdag bijna thuis toen twee mannen hem genadeloos aftuigden met een ijzeren staaf. Kasjin hield er een gebroken kaak, beenbreuken, een hersenschudding en gebroken vingers (bewust, zodat hij niet meer kan schrijven) aan over. Camerabeelden legden de aanslag vast.
De aanval heeft kwaad bloed gezet bij zijn collega's. Ze eisen opheldering over de daders, een eerlijk en onafhankelijk onderzoek. Ze weten hoe met hen wordt omgesprongen. De moord op journalist Vladislav Listjev vijftien jaar geleden. Niet opgelost. De moord op journaliste Anna Politkovskaja vier jaar geleden. Niet opgelost. De opdrachtgevers lopen vrij rond. Volgens het Comité voor de Bescherming van Journalisten zijn sinds 2000 achttien moordzaken in Rusland niet opgehelderd.
Om hun eis kracht bij te zetten posten sinds zaterdag journalisten bij het hoofdbureau van de politie in Moskou, aan Petrovkastraat 38. Afgelopen zondag ondertekenden ze een oproep op de stoep voor het bureau. De boodschap is gericht aan de Russische president Dmitri Medvedev om te zorgen voor een goed onderzoek.
Medvedev lijkt gehoor te geven aan de journalisten. Direct na de aanval op Kasjin schreef de president via zijn microblog Twitter: 'De openbare aanklager en het ministerie van Binnenlandse Zaken gaan toezien op de zaak naar de aanval op de journalist Kasjin. De criminelen moeten worden gestraft.'
Medvedevs bericht geeft Aleksej Venediktov, hoofdredacteur van het onafhankelijke radiostation Echo Moskvi, vertrouwen in een goede afloop. Hij geldt als een vooraanstande ondertekenaar van de oproep en verzamelde zich met zijn collega's zondag voor het hoofdbureau van de politie. 'Medvedev is de hoeder van de grondwet en daarin staat dat Rusland een vrije pers heeft. Extra voordeel is dat de president Kasjin persoonlijk kent. Hij behoort tot de Kremlinjournalisten. Onlangs zat Kasjin bij een ontmoeting tussen Medvedev en rockmuzikanten.'
De aanval op Kasjin (30) heeft te maken met zijn werk, vermoedt Michail Michailin, hoofdredacteur van Kommersant. 'Vandalisme en diefstal zijn uitgesloten, omdat Oleg dure spullen bij zich had', concludeert Michailin. 'De aanvallers hebben die niet gestolen. Dit was uitsluitend gekoppeld aan zijn professionele activiteiten.'
Kasjin schreef kritische artikelen over de overheid. Dat schoot in het verkeerde keelgat bij de jongerenorganisatie Molodaja Gvardija (Jonge Garde). Die reageerde in augustus op hun site met: 'Journalisten-verraders moeten worden gestraft.' De jongerenbeweging distantieerde zich van de aanval. Kasjin publiceerde verhalen over het Chimki-bos. De plek waar een snelweg van Moskou naar Sint-Petersburg moet komen. De economische belangen hierin zijn zo groot dat niets en niemand veilig lijkt. Vorige week donderdag werd Chimki-milieuactivist Konstantin Fetisov in elkaar geslagen. Chimki-milieuactivist en journalist Michail Beketov werd in 2008 mishandeld. Hij vertoont dezelfde verwondingen als Kasjin. Zijn vingers zijn geamputeerd. Journalisten mishandelen is blijkbaar populair, want begin deze week werd Anatoli Adamtsjoek op straat in elkaar geslagen. Ook hij schreef over een bos dat moet verdwijnen ten koste van een snelweg.
De politie heeft de zaak rond Beketov tot dusverre niet kunnen ophelderen. Dit bevestigt het beeld bij Sergej Parchomenko, journalist bij Echo Moskvi, en staand voor het politiebureau. In tegenstelling tot zijn baas heeft hij geen enkel vertrouwen in een goede afloop. 'Medvedev mag iets op Twitter hebben geschreven, maar twee minuten later is hij dat vergeten. De afgelopen jaren is niets gebeurd om dit soort zaken op te lossen.'

'Russen beschouwen bier niet als alcohol'

'Russen cultiveren alcohol drinken. Iedereen vindt het heel normaal dat je op feestdagen of verjaardagen dronken wordt. Je ziet dronken mensen in televisieseries of in films.
Ik ben twintig jaar werkzaam als arts, waarvan tien jaar als hoofdarts van deze kliniek. Alcoholisme zit in de Russische maatschappij. Een Rus drinkt gemiddeld 17 liter sterk per jaar. De laatste vijf jaar heb ik het aantal alcoholisten zien toenemen. Dat komt doordat steeds meer mensen bier drinken en Russen beschouwen alcohol niet als bier.
Ik heb allerlei patiënten gehad: generaals, politici. Per jaar behandel ik driehonderd tot driehonderdvijftig alcoholisten. Er komen hier volwassen vrouwen en mannen. Maar ook kinderen vanaf 14 jaar. Een op de tien alcoholisten durft naar een kliniek te gaan. Ze zijn bang als alcoholist bekend te staan, want dan kunnen ze hun baan verliezen.
De overheid heeft er belang bij dat de bevolking drinkt. Dat begon al bij Peter de Grote. De Russische staat verdiende aan de belasting op alcohol. Dat gebeurt nu nog. Daarbij pakt de overheid de wodkafabrieken niet aan. Die zijn in handen van oligarchen en ze hebben belangen in elkaar. Daarom doet de overheid ook niks tegen alcoholreclame op straat of op televisie.
Russen hebben een andere mentaliteit dan West-Europeanen. Daar denken ze aan hun toekomst: geld verdienen, carrière maken. In Rusland denken de mensen niet zo. Dat komt door zeventig jaar communisme. Je werkte en verdiende een beetje geld. Daar kocht je een fles wodka van. Er was geen mogelijkheid na te denken over de toekomst. In de jaren negentig kwam de val van de Sovjet-Unie. Rusland verkeerde in een shock. Je wist niet wat er de volgende dag zou gebeuren. Dus gingen de mensen drinken, want het maakte toch niet meer uit. Deze gedachten heersen nog altijd onder de mensen. Generaties denken zo. Dat heeft gevolgen. Ouders drinken en kinderen groeien op in zo'n omgeving. Ze raken op jonge leeftijd gewend aan sterke drank.
De anti-alcoholmaatregelen van president Dmitri Medvedev helpen niet. Een verbod op de verkoop van sterke drank in de supermarkt tussen 22.00 uur en 10.00 uur? Ach, dan vragen ze aan een taxichauffeur of die niet wat kan regelen. De minimumprijs op een fles wodka? Die is maar met anderhalf à twee keer verhoogd. Dat verschil is te klein om iets uit te maken.
Sovjetleider Michail Gorbatsjov probeerde het met een drooglegging, maar daardoor dronken meer mensen samogon (zelfgestookte drank, FA). Gorbatsjov pakte alleen af, maar gaf niks terug.
Het gaat om de geest. Waarom versloeg Rusland Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog? Natuurlijk was ons leger groter dan dat van de Duisters. Maar behalve dat, vochten wij zij aan zij. Als broeders en zusters. Dat kwam door Stalin. Hij bleef in het Kremlin zitten en was bereid samen met ons te sterven. Dat creëerde een wij-gevoel.
Dat is bij Medvedevs strijd tegen alcoholisme niet het geval. Regels hebben geen zin. Het volk staat niet achter de president. Zolang de bevolking denkt dat hun leiders drinken, zullen de Russen dat ook doen. Medvedev moet zeggen: ik drink niet. Dan volgt het volk hem ook.
Alchohol is in alle opzichten slecht voor Rusland. Als je kijkt naar hoeveel mensen per jaar sterven (elk jaar overlijden een half miljoen Russen door ziekten, criminaliteit en ongelukken als gevolg van drankgebruik, FA), lijkt het wel oorlog en dat is het ook.'

Erken Oemanbajev (45), arts in een afkickkliniek voor alcohol- en drugsverslaafden in Chimki, een voorstad van Moskou.

Applaus voor Chodorkovski

In aanwezigheid van zijn ouders sprak Michail Chodorkovski, ooit de rijkste man van Rusland, voor het laatst tijdens zijn proces. ,,De dingen waar ik in geloof, zijn de moeite waard om in de gevangenis voor te sterven." Nadat hij dinsdag zijn slotpleidooi had beëindigd, applaudisseerden zijn aanhangers in de Moskouse rechtszaal.
Chodorkovski's woorden klonken gedurende het tweede proces dat tegen hem en zijn zakenpartner Platon Lebedev is aangespannen. Voor het eerste proces zit de oud-topman van olieconcern Joekos sinds 2003 in de gevangenis wegens belastingontduiking. Volgend jaar zou hij vrijkomen. Maar sinds anderhalf jaar hebben Chodorkovski en Lebedev een tweede rechtszaak tegen zich lopen. Zij zijn aangeklaagd voor het wegsluizen van 218 miljoen ton olie en voor het witwassen van geld. De openbare aanklagers eisen een celstraf van veertien jaar. Hierin hebben zij de eerste acht jaar van Chodorkovski in de gevangenis meegerekend. Als het aan het Openbaar Ministerie ligt, zit de voormalige olietycoon vanaf volgend jaar nog zes jaar achter de tralies en komt hij op zijn vroegst in 2017 vrij.
Chodorkovski en Lebedev konden dinsdag rekenen op steun. Toen ze de rechtszaal naderden, klonk een warm applaus op de gang van het smoezelige oude Sovjetgebouw. Om de rechtszaal binnen te komen was het voor de pers en de bezoekers dringen, duwen en trekken. Met moeite kreeg de bewaking uiteindelijk de deur dicht. De in het zwart geklede Chodorkovski zat in de rechtszaal naast Lebedev (53), die een grijs trainingsjack aan had. Beiden keken toe vanuit een glazen kooi. In de rechtszaal moedigden aanhangers Chodorkovski en Lebedev aan met gebalde vuisten.
Vanaf zijn plek liet Chodorkovski blijken niet te geloven in de eerlijkheid van zijn proces. ,,Er zijn mensen die ons willen houden in de gevangenis", zei hij. Volgens hem gaat het om een politieke rechtszaak en zit de huidige premier en oud-president Vladimir Poetin erachter. Chodorkovski had politieke aspiraties en gaf financiële steun aan oppositiepartijen. Met de huidige strafeis komt Chodorkovski vrij na de presidentsverkiezingen van 2012, waar Poetin aan kan deelnemen.
In zijn slotpleidooi sprak Chodorkovski over het belang van de rechtszaak. ,,Dit gaat niet over mij en Platon - althans, niet alleen over ons. Het gaat over hoop voor de vele burgers van Rusland. Over hoop dat de rechter in staat is om hun rechten te beschermen als bureaucratische ambtenaren het in hun hoofd halen om deze rechten te schenden."
Zijn advocaten menen dat de aanklacht berust op leugens. Steun kregen zij dit jaar van twee leden uit het Poetinkamp. German Gref was in juni getuige. De oud-minister van Economie onder Poetin en huidig bestuursvoorzitter van de staatsbank Sberbank maakte een cruciaal punt in de verdediging van Chodorkovski. ,,Als de verduistering van olie was ontdekt, had ik dat moeten weten." Een dag later getuigde de minister van Industrie en Handel en voormalig bestuurslid van het staatsolietransportbedrijf Viktor Christenko: ,,Het stelen op zo'n grote schaal, miljoenen ton olie, daar ben ik niet van op de hoogte."
De zaak Chodorkovski geldt als een test voor president Dmitri Medvedev. Hij hamert op het belang van onafhankelijke rechtspraak in zijn land. De advocaten van Chodorkovski hoopten na afloop op een persconferentie dat de president dat gaat aantonen. ,,Medvedev moet rechter Viktor Danilkin met rust laten, zodat hij zelf kan beslissen op basis van de wet", zei advocaat Vadim Kljoevgant. Danilkin doet op 15 december uitspraak.
Bij het verlaten van de rechtszaal stonden Chodorkovski's ouders hem op te wachten op de gang. In het trappenhuis scandeerden zijn aanhangers: ,,Vrijheid, vrijheid, vrijheid." Chodorkovski liep langs hen, ging omhoog de trap op, keek nog een keer om naar beneden en verdween uit het zicht.