Een bijzondere wijk in Kiev

Hij weet precies wat er met zijn oud-collega's is gebeurd. De 57-jarige Pjotr Mogiltsjoek wijst naar een kolossale, vervallen flat in een wijk van de Oekraïense hoofdstad Kiev. 'In dat gebouw woonde een voormalige collega die niet meer leeft. In mijn flat is onlangs een oude bekende van mijn werk overleden.'
Hij loopt naar het nog te onthullen herdenkingsmonument voor de slachtoffers van de kernramp van Tsjernobyl, op 26 april 25 jaar geleden. Mogiltsjoek, gepensioneerd, werkte als elektromonteur bij kernreactor nummer 1 van de centrale Tsjernobyl. Nummer 4 ontplofte. De overleden mannen zijn van zijn leeftijd. Oorzaak van hun dood: de radioactieve straling die vrijkwam na de explosie, zegt hij vastbesloten. 'Artsen hebben dat bevestigd.'
Waar de geëvacueerde bewoners van de in problemen verkerende Japanse centrale Fukushima hopen op een terugkeer, vormen Mogiltsjoek en de andere getroffenen van de Tsjernobylramp de eerste kernenergievluchtelingen. Zij woonden en werkten bij de kerncentrale. Ze zijn 25 jaar geleden na de kernramp weggestopt in flats in een wijk van Kiev. Mogiltsjoek schat het aantal Tsjernobyloverlevenden dat om hem heen woont op duizenden. In de wijk staan grijze flats achter elkaar opgesteld. Met de grauwe lucht op de achtergrond maken ze een nog somberder indruk. De Tsjernobylbewoners kennen elkaar, bieden elkaar troost en ontmoeten elkaar elk jaar op het tijdstip dat de explosie plaatsvond. 'We komen elkaar vaak tegen. Meestal tijdens begrafenissen', zegt Mogiltsjoek in zijn woning aan de keukentafel. Soms roept hij de hulp in van zijn vrouw Marina (56). 'Als het emotioneel wordt, kan ik me niet alles goed herinneren.'
Hij was er bij toen de grootste kernramp ooit zich ontwikkelde. Op zijn fiets kwam Mogiltsjoek die ochtend van 26 april aan bij de centrale. Wat hij zag, kon hij nauwelijks geloven. De nacht ervoor had reactor 4 een test ondergaan, waarbij de veiligheidssystemen werden uitgeschakeld. Het experiment ging faliekant mis en de reactor explodeerde. Radioactieve straling kwam direct vrij in de lucht. 'Zo verlaat je een dag eerder je werk en is er niets aan hand. Dan kom je de volgende dag terug en lijkt het alsof de centrale is gebombardeerd. Reactor nummer 4 was veranderd in een grote zwarte krater. Ik zag meteen dat dit niet goed ging.'
Op enkele geruchten na wisten de bewoners van Pripjat, een stad met 50.000 inwoners en twee kilometer gelegen van de centrale, niets van het ongeluk. De autoriteiten van de gesloten Sovjet-Unie hielden zich stil. De bewoners genoten op 26 april van een prachtige lentedag. Ze wandelden buiten. De stad kende die dag twee bruiloften. Kinderen gingen die zaterdagochtend naar school, een gewoonte tijdens de Sovjet-Unie.
Mogiltsjoek herinnert zich hoe hij in Pripjat op de weg terug van zijn werk een vrouw met een kinderwagen tegenkwam. 'Ik zei tegen haar dat ze naar huis moest gaan. Alle deuren en ramen moest sluiten. Ze keek links van mij, rechts van mij. Overal zag ze mensen rustig wandelen en toen keek ze mij aan met een blik van die is niet normaal. Ik kon haar geen ongelijk geven. Ik zag er na wat die dag was gebeurd, gesloopt uit.'
Thuis sloot Mogiltsjoek, vader van twee dochters, het huis af. Vertrekken was geen optie. 'Je laat je collega's niet in de steek. Daarbij was er niks georganiseerd om weg te gaan.' Pas zondagmiddag, anderhalve dag na de explosie, verschenen bussen in de stad om alle bewoners te evacueren.
Hoe anders gaat dat nu met de centrale van Fukushima, concludeert Mogiltsjoek verbitterd. 'In Japan verloopt de informatievoorziening beter. De overheid heeft verboden zones ingesteld en waarschuwingen afgegeven. De bewoners rond de kerncentrale zijn direct geëvacueerd. De autoriteiten vertellen wat er gebeurt. Dat de Sovjet-Unie 25 jaar geleden zweeg, is de grootste fout die de communisten toen hebben gemaakt. Er was geen plan voor als het mis zou gaan.'
De evacuatie was tijdelijk, beloofde de overheid. Voor drie dagen. 'Na wat ik had gezien wist ik dat het langer zou gaan duren.' Mogiltsjoek en de andere inwoners van Pripjat keerden nooit meer terug.
Mogiltsjoek somber aan zijn keukentafel. Zijn aankomst 25 jaar geleden met zijn vrouw en twee dochters in de Oekraïense hoofdstad was kil. 'Je bent je huis kwijt. Je spullen. Je toekomst. De Sovjet-Unie had geen geld. We moesten alles zelf opnieuw kopen. We gebruikten de keukendeur als tafelblad.'
Na de ramp werkte Mogiltsjoek nog drie jaar op de tot 2000 werkende centrale. Vijftien dagen in het besmette gebied en de andere vijftien erbuiten om ergere besmetting te voorkomen. Hij kreeg sinds het ongeluk drie keer een hartaanval. Geen toeval, zegt hij. Doelend op de radioactieve straling.
Buiten bij het nog te onthullen gedenkteken voor de Tsjernobylslachtoffers verplaatst Mogiltsjoek zich in het lot van de Japanners. 'Ik weet wat ze doormaken. Het gevoel dat je moet zien te overleven. Maar ik weet zeker dat Japan deze mensen zal behandelen als helden. Ons lieten ze in de steek.'

Tsjernobyl, de verboden zone

De verboden zone. Een gebied met een straal van dertig kilometer rond de kerncentrale Tsjernobyl, waarvan kernreactor nummer 4 in de nacht van 25 op 26 april 1986 ontplofte. Hierbij kwamen radioactieve deeltjes de lucht in. Het is de grootste kernramp ooit. Niemand komt zonder toestemming de verboden zone in. Politieposten en slagbomen staan bij de toegangswegen. Prikkeldraad en waarschuwingsborden omringen het gebied.


Kernreactor 4, na de explosie. Het personeel van kernreactor voerde in de nachtelijke uren van 26 april een experiment uit. Hierbij werden de veiligheidssystemen uitgeschakeld. Blok 4 ontplofte en direct kwamen radioactieve straling vrij. Alle mensen die op dat moment in de reactor werkten, overleden. Direct of later in het ziekenhuis.

Kernreactor 4, 25 jaar later, omhuld door een sarcofaag. De pijp is door de mist en sneeuw nauwelijks te zien. De kerncentrale sloot in 2000.
Op de bodem van de reactor ligt 185 ton aan radioactief puin en lava-achtige nucleaire brandstoffen. Tot dusverre te gevaarlijk om weg te halen. Toeristen mogen niet verder komen dan driehonderd meter van reactor nummer 4. De geigertellers, die de hoeveelheid straling meten, piepen in hoog tempo door. Om de reactor staat de in 1986 in zes maanden gebouwde sarcofaag. De houdbaarheidsdatum hiervan is verstreken. Er zaten scheuren in, waardoor straling vrijkwam. De sarcofaag is opgelapt. Gids Joeri Tamartsjoek ontkent dat de reactor nu nog lekt. ,,De oude is gestabiliseerd", zegt hij kort. Desondanks dringen de fijne radioactieve deeltjes nog altijd door de constructie naar buiten. ,,Maar dat is niet schadelijk en lang niet zo erg als in 1986."
Een nieuw omhulsel blijft noodzakelijk. Een Frans consortium gaat over de oude sarcofaag een nieuwe bouwen. De komst van een nieuwe beschermlaag laat op zich wachten. Teleurgesteld stelt Tamartsjoek vast: ,,Waar de bureaucratische Sovjet-Unie zes maanden overdeed om een sarcofaag te bouwen, overlegt de democratie nu 13 jaar over hoe de nieuwe gefinancierd moet worden."

25 jaar na de kernramp wordt nog elke dag gevochten tegen de radioactieve straling. Drieduizend werknemers van de niet meer actieve kerncentrale nemen als forensen de trein vanaf het speciaal hiervoor gebouwde Slavoetitsj, een stad die op 50 kilometer van de reactor ligt. Tweehonderd arbeiders wonen in het gebied, in de stad Tsjernobyl op achttien kilometer van de reactor. Het werk richt zich op het controleren en indammen van de straling. De tweehonderd van Tsjernobyl ondergaan jaarlijkse een medische keuring en wonen en werken vijftien dagen in de verboden zone en verblijven vijftien dagen buiten het gebied om ergere besmetting te voorkomen.


Bij de kantine, waar de werknemers eten, wijst de geigerteller een waarde aan die 36 keer zoveel is als het normale niveau.

Het Sovjetmodelstadje Pripjat, op twee kilometer afstand van de centrale, sliep in nacht van de explosie rustig door. De volgende dag genoot Pripjat, waar het leven in het teken stond van de centrale, van een zonnige zaterdag. Bewoners wandelden door de stad. Huwelijken werden voltrokken. Door de stad gingen geruchten over een explosie bij reactor 4, want iedereen kende wel iemand die bij de kerncentrale werkte. Maar niemand wist precies wat er was gebeurd. De Sovjet-Unie zweeg over de ramp. ,,Mensen hadden vertrouwen in de overheid. Dit was geen tijd om kritisch te zijn", verklaart Tamartsjoek het gezagsgetrouwe gedrag van de bevolking. Pas zondagmiddag reden bussen de stad in en werden de 50.000 bewoners in allerijl geëvacueerd. Daarna volgde de inwoners van de stad Tsjernobyl. De bevolking kreeg te horen dat ze na drie dagen kon terugkeren. Dat gebeurde nooit.

Nu 25 jaar later is Pripjat een spookstad. Een stille herinnering aan de Sovjet-Unie. Gebouwen staan op instorten. In een pretpark roesten het reuzenrad, de zweefmolen en de botsauto's weg. De verf in de huizen bladert af. Aan het plafond onder de verdieping van het zwembad hangen ijspegels. Elders lekt het continu. In een voormalige school zijn de ramen kapot. Stoelen en boeken liggen verspreid over de grond. Plunderaars hebben huisgehouden, zegt Tamartsjoek. Een een tekening van Lenin ligt duidelijk zichtbaar op de grond.

Bij het verlaten van de verboden zone worden bussen gecontroleerd op straling. Toeristen staan in een detectieapparaat voor een keuring. 'Schoon' geeft de machine bij iedereen aan. De slagbomen gaan open en de busjes met toeristen verlaten het gebied. De volgende dag gaan de soldaten van Tsjernobyl opnieuw aan het werk in de verboden zone.
Gids Tamartsjoek verwacht dat het gebied rond de centrale, de tien kilometerzone, voor duizend jaar onbewoonbaar blijft. Maar gepensioneerden trekken zich niks aan van de straling en keren terug naar hun buiten Pripjat gelegen huizen die ze ooit hebben moeten verlaten. De Oekraïense regering staat het toe. ,,Ze kennen het hier. Dit is hun land", legt Tamartsjoek uit.

De uitstekende documentaire The battle of Chernobyl vertelt alles over de ramp.

Het begon met Gorbatsjov

Het is de tweede helft van de jaren tachtig. Ik ben ongeveer 10 jaar en vraag aan mijn ouders hoe ik toenmalig Sovjetleider Michail Gorbatsjov een brief kan schrijven om mijn bewondering voor hem uit te drukken.
Gorbatsjov, vorige week 2 maart 80 jaar geworden en daarom is er een fototentoonstelling over hem naast het Kremlin, was in die tijd niet van de kranten en journaals weg te slaan. Waarom begreep ik niet precies, maar wel dat hij met iets bijzonders en positiefs, in mijn kinderogen, bezig was.
Het is Gorbatsjov geweest, die mijn interesse in Rusland, toen de Sovjet-Unie, aanwakkerde. En misschien ook wel voor het avontuurlijke boek Michael Strogoff, koerier van de tsaar, door Jules Verne. Wat gebeurde daar in dat enorme land en wat deed Gorbatsjov precies? Wat was dat voor een volk, vroeg ik me toen af. Afgelopen zaterdag naar de tentoonstelling geweest. Die tot morgen duurt. Foto's van Gorbatsjov met Obama, Merkel en met zijn Amerikaanse tegenspeler uit die tijd president Ronald Reagan. Natuurlijk ook foto's van zijn vrouw Raisa. En foto's van de Sovjet-Unie in die tijd.
Het was rustig tijdens de tentoonstelling. Hooguit zes mensen. Al zei de man achter de kassa dat de tentoonstelling druk werd bezocht.
Gorbatsjov kan niet rekenen op veel populariteit onder de Russen. Hier zien ze hem als de man die de Sovjet-Unie verkwanselde en zorgde voor lange rijen voor lege winkels. In het Westen stromen de zalen nog altijd vol als de laatste Sovjetleider op bezoek komt. Daar zien ze hem als een icoon dat het communisme begroef en het IJzeren Gordijn neerhaalde.
Gorbatsjov is nog altijd politiek actief. Hij is mede-eigenaar van Novaja Gazeta, Ruslands meest kritische krant en heeft zijn eigen stichting. Rond zijn verjaardag haalde Gorbatsjov uit naar de politieke elite. Hij noemt premier Vladimir Poetin verwaand, vindt Rusland geen democratie, omdat de leiders onderling bepalen wie de volgende president wordt en waarschuwt voor een volksopstand, zoals in de Arabische Wereld. Desondanks feliciteerde Poetin Gorbatsjov met zijn verjaardag en president Dmitri Medvedev kende hem de hoogste Russische onderscheiding toe.
Gorbatsjovs tijdperk, dat begon in 1985, kwam ten einde in 1991 bij de val van de Sovjet-Unie. Zijn functie hield op te bestaan en op dat moment was Boris Jeltsin, die de augustuscoup had neergeslagen, de grote man. Op Jeltsin, in 2005 overleden en dit jaar ook 80 was geworden en voor hem is er ook een fototentoonstelling, had ik het niet zo. Hij vernederde de door mij bewonderde Gorbatsjov in het openbaar door hem te dwingen een document voor te lezen, waarin stond dat Gorbatsjovs collega's achter de staatsgreep stonden. En zoals ik het begreep was Jeltsin de man van de rigoureuze stappen en Gorbatsjov van de geleidelijke weg. Dat laatste leek mij als tienjarig ventje het meest verstandig.
En die brief? Die is nooit verstuurd. Het antwoord van mijn ouders ontnam mij de hoop dat Gorbatsjov mijn brief ooit zou ontvangen.

Zjanno's stolovaja vecht tegen fastfood

Zjanno maakt het een gast van haar Moskouse stolovaja, de benaming van de Sovjeteetkantine, nog even goed duidelijk. ,,McDonald's verkoopt chemisch eten en wat mij maken is zelfgemaakt. Net als thuis", zegt ze luid als ze een bord met vlees en aardappelpuree uitserveert. Zjanno - wit schort en een groen haarnetje - weet dat de beroemde Amerikaanse fastfoodketen, die tweehonderd meter verderop een vestiging heeft, haar grote concurrent is.
Rond lunchtijd is het niet druk in Zjanno's knusse, houten stolovaja in een wijk buiten het centrum van de Russische hoofdstad. De 55-jarige Armeense bedient in haar eentje de gasten. Haar dochter zit achter de kassa. Van de dertig stoelen zijn er vrijwel steeds zes bezet. Steeds als iemand vertrekt, komt een nieuwe gast binnen. Die loopt met zijn dienblad langs de vitrine met frisdrank, kool- en bietensalades, koteletten, kip, aardappelpuree, brood en gebakken aardappelen. Terwijl de gast wacht, warmt Zjanno het bestelde eten op in een magnetron. Als het gerecht ertoe dient, strooit ze er nog een handje peterselie overheen. Een lunch (compote en twee gerechten) kost bij Zjanno 150 roebel (3,80 euro).
Haar stolovaja, open van 09.00 uur tot 20.00 uur, moet opboksen tegen de oprukkende fastfoodcultuur in Moskou. Sinds de val van de Sovjet-Unie twintig jaar geleden en het communisme werd begraven, is er geen houden meer aan. Fastfood is overal verkrijgbaar. Van kebabtenten op de hoek van de straat tot McDonald's bij vrijwel elk metrostation. In winkelcentra zitten de aanbieders van tortilla's, sushi en pizza's.
Tijdens het communisme konden de Russen kiezen uit twee opties om te gaan uit eten: een restaurant of een stolovaja. De eerste was er nauwelijks. In de ogen van de communistische leiders was een restaurant te decadent en te westers. Ze bepaalden dat de bevolking kon eten in een stolovaja. Een eetgelegenheid zonder opsmuk. Het draaide om goedkoop en eenvoudig Russisch voedsel aan tafels met een kleedje onder felle verlichting. Ze bestaan nog altijd, met name buiten de hoofdstad, zoals aan de Zwarte Zee in badplaatsen als Sotsji en Adler. Hier is de stolovaja een geliefde plek. Maar in het dynamische Moskou worden ze overvleugeld.
De gepensioneerde Irina Levina (70) eet elke dag bij Zjanno. Voorovergebogen prikt ze in haar bieten- en koolsalade. Ze kan zich de prominente plek van de stolovaja tijdens de Sovjet-Unie goed herinneren. ,,Overal zat er eentje. Nu moet je weten waar een stolovaja ligt."
Zjanno komt erbij zitten. Samen met Levina zoekt ze naar een verklaring waarom de stolovaja een kwijnend bestaan leidt in Moskou. Ze komen tot een gezamenlijke conclusie. De stolovaja kampt met een negatief imago, verklaart Zjanno. ,,Het is minder prestigieus om bij een stolovaja te eten. Dat is iets uit de Sovjettijd. Niet modern." Maar ze blijft hoopvol. ,,Er stappen mensen uit bij het metrostation waar McDonald's ligt en toch komen ze naar mij."
Tweehonderd meter verderop is elke stoel bij McDonald's bezet. Vooral jongeren weten de Amerikaanse hamburgers te vinden. Aleksej Zelenin (27), werkzaam bij de overheid, benadrukt het grote voordeel: ,,Hier word je sneller geholpen dan bij een stolovaja." Maar dat is niet het grootste probleem voor de stolovaja, meent hij. ,,De stolovaja is geen alleenheerser meer. Er is meer concurrentie dan vroeger. In Moskou zit tegenwoordig van alles tussen een stolovaja en een restaurant in."
Maar de stolovaja hoeft zich niet neer te leggen bij de huidige situatie, meent Zelenin. Hij ziet kansen in een moderne variant. ,,Er zijn al eetkantines met beter personeel, goed eten en een leukere inrichting."